Francis Williamsen bikaintasunaren froga
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Londres, 1928. Victoria and Albert Museum-era koadro berezi bat iritsi zen dohaintzan: margolanean gizon beltz bat ageri da, ileordea eta lebita jantzita, liburuz eta tresna zientifikoz inguratua. Museoan horrela katalogatu zuten: “Erretratu satiriko bitxia, beltzen hezkuntzan huts egindako esperimentu bat irudikatzen duena”.
Gerora jakin zuten koadroan ageri dena Francis Williams (1690-1770) zela, jamaikar zientzialari, abokatu, arte bildumagile eta poeta. Williams esklabo jaio arren, familiak emantzipatzea lortu zuen eta, gaztetan, Cambridgera bidali zuten ikastera. Bere adimenari eta asmamenari esker, 1716an Royal Society prestigiotsuan sartzeko proposatu zuten. Baina Isaac Newton eta Edmund Halley kide zituen batzorde batek proposamena bertan behera utzi zuen Williamsen “gorpuzkeragatik”. Beltza zelako alegia.
Aita hil zenean, Jamaikara itzuli zen eta han ospe handia lortu zuen bere lan zientifikoari esker eta komunitate beltzaren aldeko ahaleginengatik. Besteak beste, haur beltzentzako doako eskola bat zabaldu zuen.
Princeton Unibertsitateko Fara Dabhoiwala historialari eta ikerlariak Londresen dagoen Williamsen margolana xehe aztertu berri du. Koadroaren egilea eta data identifikatzeaz gain, jamaikarraren lorpen zientifikoei buruzko informazio argigarria topatu du
Horrek Jamaikako zein nazioarteko txurien ezinikusia piztu zuen. David Hume filosofoak txurien nagusitasunaren frogatzat jo zuen Williams: “Jamaikan talentua eta erudizioa duen gizon beltz bat badela diote; baina ziurrenik lorpen eskasengatik miresten dute, hitz argi gutxi batzuk esateko gai den loroa bezala”. Edward Long historialari eta esklabotzaren defendatzaileak, aldiz, Williamsekin esperimentu bat egin zutela asmatu zuen, “lanketa egokiarekin, eta eskolan nahiz unibertsitatean matrikulatuta, beltz batek txuri batek bezala irakurtzeko gaitasuna lor zezakeen deskubritzeko”.
Princeton Unibertsitateko Fara Dabhoiwala historialari eta ikerlariak Londresen dagoen Williamsen margolana xehe aztertu berri du. Koadroaren egilea eta data identifikatzeaz gain, jamaikarraren lorpen zientifikoei buruzko informazio argigarria topatu du. Williamsek mahai gainean liburu bat dauka irekita: Isaac Newtonen Principia da, eta kometen orbiten iragarpenaz hitz egiten duen orrialdea dauka zabalik. Gainera, leihotik zeru zati bat ikusten da, eta Dabhoiwalak bola txiki txuri bat identifikatu du. Bere esanetan, bola hori Halley kometa da, 1759an Jamaikaren gainetik igaro zen unean. Gogoratu Newtonek eta Halleyk Royal Societyn sartzeko aukera kendu zion batzordean parte hartu zutela.
Dabhoiwalak uste du koadroaren enkargua Williamsek berak egin zuela bere astronomiako ezagutzak erreibindikatzeko. Koadroari esker astronomo bikaina zela erakutsi zuen eta, astrologoa ez zen arren, etorkizuna irakurtzeko gai izan zela
Beraz, Williams gai izan zen Halley kometaren ibilbidea zehaztasunez igartzeko, giltzarria izan zena grabitatearen iragarpenak egiteko; garai hartan zientzialari gutxi batzuk ziren kalkulu horiek egiteko gai eta Newtonek berak hori egitea oso konplikatua zela aitortu zuen.
Dabhoiwalak uste du koadroaren enkargua Williamsek berak egin zuela bere astronomiako ezagutzak erreibindikatzeko. Koadroari esker astronomo bikaina zela erakutsi zuen eta, astrologoa ez zen arren, etorkizuna irakurtzeko gai izan zela, koadro horrek bizi zelarik ukatu zioten aitortza lortzen lagunduko ziola igarri baitzuen.
Mainz (Alemania), 1454. Johannes Gutenbergek eskala handian inprimatutako lehen liburua argitaratu zuen, Berrogeita bi lerroko Biblia izenez ezagutzen dena. Gutenbergek ez zuen inprenta asmatu; dakigula, Txinan, 1040an, Bi Shengek asmatu zuen inprimatzeko lehen makina... [+]
1991n Alpeetako glaziar batean aurkitu zutenetik, hotzak hain ondo kontserbatutako Ötziren gorpuzkinak informazio iturri oparoa izan dira. Berriki Communications Biology aldizkarian aditzera eman dutenez, momia naturalaren kaxa torazikoa digitalki berregin dute, eta Homo... [+]
Ituren (Nafarroa), 1777. Erramun Joakin Sunbil (1755-1821) arotza Donamariako Joana Mari Ezpondarekin ezkondu zen. Ia 40 urte eman zituzten ezkonduta, Joana Mari 1806an hil zen arte. Eta tarte luze horretan, noizbait, Iturengo arotzak santu baten kobrezko estatua urtu omen zuen... [+]
Cervera de la Marenda (Ipar Katalunia), 1906. Herriko emakume garraiatzaileak lan baldintza eskasen aurka altxa ziren. Espainiako eta Frantziako estatuetako trenbideen zabalera desberdinak eraginda, garraiatzaileek Mediterraneoko kostaldetik zetozen zitrikoak tren batzuetatik... [+]
Neumark-Nord (Alemania) aztarnategian 50 metro koadroko gune berezia topatu dute adituek, Science Advances aldizkarian adierazi dutenez. Bertan, neandertalek ehizatutako ugaztun handien hezurrak apurtzen zituzten –172 zaldi, orein eta bobidoren hezurrak topatu... [+]
541. urtean izurriak Bizantziar Inperioa astindu zuen. Historian erregistratutako lehen pandemiatzat jotzen da, eta luzaroan historialariek uste izan dute Afrikako ipar-mendebaldean izan zuela jatorria.
Baina berriki The Journal of Interdisciplinary History aldizkarian... [+]
Anstey (Ingalaterra), 1779. Leicesterren kanpoaldeko herriko ehungintza fabrika batean, ugazabak Ned Ludd izeneko aprendizari errieta eta jipoia eman zizkion, ehungailua gaizki erabiltzen ari omen zelako. Haserre, Luddek mailu bat hartu eta bi makina hondatu... [+]
Kurdistanen, Burdin Aroko Kani Koter hilerriaren indusketa lanetan, nazioarteko arkeologo talde batek, beste hainbat objekturen artean, duela 4.700 urteko zeramikazko ontzi bat aurkitu berri du, barruan substantzia beltz bat zuena.
Sustantzia horri kohl deritzo... [+]
Guangzhou (Txina) 1925eko ekainaren 23a. 100.000 herritar inguru bildu ziren atzerriko potentzia inperialisten aurkako martxan. Maiatzaren 30ean britainiarrek hainbat manifestari hil zituzten Shangaiko protestaldi batean. Hildakoekiko elkartasunez Guangzhouko langileek greba... [+]
Donostia, 1960. Fermin Leizaola 16 urteko gazteak San Telmo Museoan zegoen Aranzadi Zientzia Elkarteko idazkaritzara jo zuen, bertako Espeleologia Sailean aritzeko prest.
Ez zen San Telmora egiten zuen lehen bisita izan; 1975eko ekainean Zeruko Argia-rekin... [+]
Ascension uhartea, 1725eko maiatzaren 5a. “Holandar ontziteriako komandantearen eta kapitainen aginduz, ni, Leendert Hasenbosch, uharte bakartu honetan lehorreratu naute, nire zorigaitzerako”.
Herbeheretar marinela, 1695ean Hagan jaioa, Ekialdeko... [+]
Qumrameko biribilkiek eta Itsaso Hileko Eskuizbribuek (K.a. III-K.o. I) judaismoaren eta kristautasunaren garapenari buruzko informazio eta interpretazio asko eragin ditu aurkitu zituztenetik. Berriki AA erabiltzen duen Enoch datazio sistemaren bidez, izkribu zaharrenak uste... [+]
Segovia (Espainia), duela 43.000 urte inguru. Neandertal batek hatza pigmentu gorritan busti eta puntu bat margotu zuen 25 cm inguruko harri baten erdian. Harria 2022an aurkitu zuten arkeologoek San Lazaro leizean, eta, analisi multiespektral xehea egin ondoren, puntu gorri... [+]
Austraiko Wels hirian, erromatar garaiko Ovilava kolonian, mila metro koadrotik gorako villa aberatsa industen hasi ziren 2023an, eta, berriki, K.o. II. mendeko hiru mosaiko aurkitu dituzte. Arduradunen esanetan, aurkikuntza horretan "bat egiten dute kalitate artistikoak,... [+]
Canfranc (Huesca, Espainia), 1940ko ekaina. Charles De Gaulle jenerala buru zuen Londresko Frantzia Askearen gobernuak erabaki baten berri eman zion Albert Le Lay Canfranceko nazioarteko tren geltokiko Frantziako aduanako arduradunari: bere postuan geratu behar zuen. Ez zirudien... [+]