Madril ez da faxismoaren hilobia
Madril, 1939. Hiria frankisten esku erori baino lehen, munduko faxismoaren aurkako hiriburutzat jotzen zen, gobernu errepublikarraren propaganda eta gerra garaian handik pasatako intelektual antifaxista ezagunak medio. Garaileek hiriburua Sevillara, Salamancara edo Burgosera aldatzea pentsatu zuten, Madrilen kutsu hartatik libratzeko. Baina Madril bera aldatzea erabaki zuten. Handik aurrerakoak Madrid, metrópolis (neo)fascista ("Madrid, metropoli (neo)faxista", Crítica, 2023) liburuan bildu berri ditu Pablo del Hierro historialariak.
Madrildarra izaki, gaztetan muturreko eskuinak hirian zeukan eragina ikusi zuen Del Hierrok. Besteak beste, futbol zelaian zegoen Atlético de Madrid bere talde kuttuneko zale faxistek Aitor Zabaleta hil zutenean. “Nire buruan geratu zen hori, eta arrazoi bakarra ez den arren, liburua idaztera bultzatu nauen gauzetako bat da”.
Esan bezala, Madril hartu bezain pronto hiriaren irudia aldatzeari ekin zioten frankistek: kaleen izenak aldatu zituzten, auzo batzuetan errepresio bortitza egin zuten, proiektu urbanistikoren bat martxan jarri zuten, Mussoliniren Italiako eta Hitlerren Alemaniako pertsona ezagunak gonbidatu zituzten…
Bigarren Mundu Gerraren amaieran Madril ratlines delakoen geltoki bihurtu zen, hau da, ihes egiten ari ziren gerra kriminalen babesleku. Hainbat erregimen faxistetako kide garrantzitsuez osatutako egitura nahiko informalak ziren, esaterako, Mario Roatta Mussoliniren zerbitzu sekretuetako buruari Madrilera iristen lagundu ziotenak. Juduak Frantziatik egozteaz arduratu zen Louis Darquier de Pellepoix ere Madrilen ezkutatu zen haien laguntzarekin, Hirugarren Reicharekin kolaboratu zuten beste batzuk bezala. Zaila da jakiten zehazki zenbat izan ziren, baina “gutxienez ehunka batzuk” izan zirela uste du del Hierrok.
Gerra hotzaren erosotasuna
Gerra Hotza iritsi bitartean, Madrilen ezkutatutako faxisten helburua bizirik irautea zen, baina 1949tik aurrera jardun ekonomikoa eta politikoa berreraikitzen hasi ziren.
Hala, Gastone Gambara jeneral italiarra Argentina eta Espainiaren arteko gari merkataritzaren bitartekari nagusia izango zen. Otto Skorzeny SSetako koronel ohiak hainbat sozietate sortu zituen inportazio eta esportazioetan aritzeko –Markina-Xemeingo bere egonaldietan ere egin zituen negozioak armen ekoizpenarekin–, eta ezkutuan armadak antolatzen saiatu zen. León Degrelle belgikarrak 50 urte eman zituen Madrilen, 1945ean Donostiako Kontxan larrialdiko lurreratzea egin ondoren, eta 60 eta 70eko hamarkadetako talde neofaxistekin harremanak izan zituen. Bestalde, eskuin muturreko sarearen inguruan ibili ziren Madrilen amaitu zuten Hego Amerikako hainbat diktadorek ere: Marcos Perez Jimenez, Fulgencio Batista, Ramfis Trujillo…
Bigarren Mundu Gerraren amaieran Madril ratlines delakoen geltoki bihurtu zen, hau da, ihes egiten ari ziren gerra kriminalen babesleku
70etako faxista berriak
Hortik denbora batera, eskuin muturreko militante belaunaldi berri batek hartu zuen indarra hirian, 70eko hamarkadan. Gazte horiek ez zuten Espainiako 1936ko Gerra Zibila bizi izan, erregimen frankistarekiko kritikoak ziren, eta diskurtsoez haratago ekintza behar zela uste zuten; indarkeria, alegia. Vicente Talónen Joven Europa eta Blas Piñarren Fuerza Nueva erakundeetan antolatu ziren batez ere. Indarkeria espiral izugarria eragin zuen horrek. Madrilen bi erakunde neofaxista lehian ari ziren, erradikalagoa zein zen erakusteko”.
Hala, estatu kolpe baterako giro aproposa bultzatzen ari ziren. Baina 1981eko kolpeak porrot egin eta 1982an PSOEk hauteskundeak irabazi zituenean, atzera egin behar izan zuten. Hortxe amaitzen da Pablo del Hierrok liburuan bildutako bidea, baina ez eskuin muturrarena. “Oraindik jakiteke dago VOXek zer hartu duen Madrilen hainbat hamarkadatan hainbesteko garrantzia izan zuten eskuin muturreko ahotsetatik”. Duela 40 urte atzera egin eta estrategia berriak pentsatu behar izan zituzten, baina, orduan ere, Madril ez zen faxismoaren hilobi izan
Mainz (Alemania), 1454. Johannes Gutenbergek eskala handian inprimatutako lehen liburua argitaratu zuen, Berrogeita bi lerroko Biblia izenez ezagutzen dena. Gutenbergek ez zuen inprenta asmatu; dakigula, Txinan, 1040an, Bi Shengek asmatu zuen inprimatzeko lehen makina... [+]
1991n Alpeetako glaziar batean aurkitu zutenetik, hotzak hain ondo kontserbatutako Ötziren gorpuzkinak informazio iturri oparoa izan dira. Berriki Communications Biology aldizkarian aditzera eman dutenez, momia naturalaren kaxa torazikoa digitalki berregin dute, eta Homo... [+]
Ituren (Nafarroa), 1777. Erramun Joakin Sunbil (1755-1821) arotza Donamariako Joana Mari Ezpondarekin ezkondu zen. Ia 40 urte eman zituzten ezkonduta, Joana Mari 1806an hil zen arte. Eta tarte luze horretan, noizbait, Iturengo arotzak santu baten kobrezko estatua urtu omen zuen... [+]
Cervera de la Marenda (Ipar Katalunia), 1906. Herriko emakume garraiatzaileak lan baldintza eskasen aurka altxa ziren. Espainiako eta Frantziako estatuetako trenbideen zabalera desberdinak eraginda, garraiatzaileek Mediterraneoko kostaldetik zetozen zitrikoak tren batzuetatik... [+]
Neumark-Nord (Alemania) aztarnategian 50 metro koadroko gune berezia topatu dute adituek, Science Advances aldizkarian adierazi dutenez. Bertan, neandertalek ehizatutako ugaztun handien hezurrak apurtzen zituzten –172 zaldi, orein eta bobidoren hezurrak topatu... [+]
541. urtean izurriak Bizantziar Inperioa astindu zuen. Historian erregistratutako lehen pandemiatzat jotzen da, eta luzaroan historialariek uste izan dute Afrikako ipar-mendebaldean izan zuela jatorria.
Baina berriki The Journal of Interdisciplinary History aldizkarian... [+]
Anstey (Ingalaterra), 1779. Leicesterren kanpoaldeko herriko ehungintza fabrika batean, ugazabak Ned Ludd izeneko aprendizari errieta eta jipoia eman zizkion, ehungailua gaizki erabiltzen ari omen zelako. Haserre, Luddek mailu bat hartu eta bi makina hondatu... [+]
Kurdistanen, Burdin Aroko Kani Koter hilerriaren indusketa lanetan, nazioarteko arkeologo talde batek, beste hainbat objekturen artean, duela 4.700 urteko zeramikazko ontzi bat aurkitu berri du, barruan substantzia beltz bat zuena.
Sustantzia horri kohl deritzo... [+]
Guangzhou (Txina) 1925eko ekainaren 23a. 100.000 herritar inguru bildu ziren atzerriko potentzia inperialisten aurkako martxan. Maiatzaren 30ean britainiarrek hainbat manifestari hil zituzten Shangaiko protestaldi batean. Hildakoekiko elkartasunez Guangzhouko langileek greba... [+]
Donostia, 1960. Fermin Leizaola 16 urteko gazteak San Telmo Museoan zegoen Aranzadi Zientzia Elkarteko idazkaritzara jo zuen, bertako Espeleologia Sailean aritzeko prest.
Ez zen San Telmora egiten zuen lehen bisita izan; 1975eko ekainean Zeruko Argia-rekin... [+]
Ascension uhartea, 1725eko maiatzaren 5a. “Holandar ontziteriako komandantearen eta kapitainen aginduz, ni, Leendert Hasenbosch, uharte bakartu honetan lehorreratu naute, nire zorigaitzerako”.
Herbeheretar marinela, 1695ean Hagan jaioa, Ekialdeko... [+]
Qumrameko biribilkiek eta Itsaso Hileko Eskuizbribuek (K.a. III-K.o. I) judaismoaren eta kristautasunaren garapenari buruzko informazio eta interpretazio asko eragin ditu aurkitu zituztenetik. Berriki AA erabiltzen duen Enoch datazio sistemaren bidez, izkribu zaharrenak uste... [+]
Segovia (Espainia), duela 43.000 urte inguru. Neandertal batek hatza pigmentu gorritan busti eta puntu bat margotu zuen 25 cm inguruko harri baten erdian. Harria 2022an aurkitu zuten arkeologoek San Lazaro leizean, eta, analisi multiespektral xehea egin ondoren, puntu gorri... [+]
Austraiko Wels hirian, erromatar garaiko Ovilava kolonian, mila metro koadrotik gorako villa aberatsa industen hasi ziren 2023an, eta, berriki, K.o. II. mendeko hiru mosaiko aurkitu dituzte. Arduradunen esanetan, aurkikuntza horretan "bat egiten dute kalitate artistikoak,... [+]
Canfranc (Huesca, Espainia), 1940ko ekaina. Charles De Gaulle jenerala buru zuen Londresko Frantzia Askearen gobernuak erabaki baten berri eman zion Albert Le Lay Canfranceko nazioarteko tren geltokiko Frantziako aduanako arduradunari: bere postuan geratu behar zuen. Ez zirudien... [+]