Francoren heriotzaren ondoren, 1936ko fusilatuen senideak haien gorpuak berreskuratzen hasi ziren Nafarroan. Hasierako desobiratze haiek ezkutuan egin ziren, erakundeen laguntzarik gabe; hainbat herritar eta apaiz konprometituren ekimena izan zen, Ollakarizketako hobian 1979an Sartagudako bizilagunek egindakoa kasu. Baina berrogei urte geroago jarraitzen dugu lur beretik hezurrak ateratzen. Nola liteke?

1937ko maiatzaren 21an Habana lurrunontzia Santurtziko portutik irten zen, 3.840 haur, 80 irakasle, 120 laguntzaile, 15 apaiz katolikorekin. 2002an, haur horietako baten bilobak, Natalia Benjaminek, The Association for the UK Basque Children erakundea sortu zuen. Iaz, The Basque Children of ‘37 izenburuko erakusketa jarri dute abian, eta Irlandako hainbat herritan ibiliko da datorren uztaila bitartean.

1936an faxistek hildako bost milizianoren gorpuak aurkitzeko Aranzadi Zientzia Elkartea egiten ari den lanetara sartzea debekatu diote Hondarribiko Abotsanitz udal taldeko zinegotziari eta historialari bati, salatu dutenez.

Karlos Almorza Historian doktorea eta Aranzadi Zientzia Elkarteko ikerlaria da. Azken urteotan, lantalde batekin, Saseta Defentsa Sistema ikertzen ari da. Lanak aurrera egin eta ikerketaren azken aurkikuntza azaldu du Almorzak Tolosaldeko Atarian. Honela, Saseta Defentsa Sistema Albizturreraino zabalduko litzateke.

Gerraurrea zen bat, gerra garaia beste bat, gerraostea hurrena… Garaia bizi izan zuen Maria Teresak, baserrian bizi ere, eta mendiko talaiatik bere begi zoli biez ikusiak kontatu dizkigu soil bezain sotil, memoriaren zaindari argiak berezko duen lege ederrean.

Igande honetan inauguratu zuten Nafarroako Elo herrian 1936ko uztaila eta azaroa bitartean falangistek eta erreketeek fusilatu zituzten 106 pertsona oroitzen dituen parkea. Eloko Teileriako hilobi komuna dago bertan, 36ko Gerrako Nafarroako hobirik handiena.

Abenduaren 20an aurkeztuko dute Laudio Memoria elkarteak eta San Roke Kofradiak Juan Ibarrola militar laudioarrari buruzko liburua. Gerra zibila hasieratik azken unera arte bizi izan zuen lubaki errepublikarretan. 500 orrialdeko lana osatu dute. Hala ere, nabarmendu dutenez, gehiago sakondu ahalko litzateke laudioarraren bizitzan.

Duela 80 urte Winnipeg itsasontzia Valparaison lehorreratu zen gerratik ihesi zihoazen 2.100 errefuxiaturekin. Tartean zen Agnes America Winnipeg, Barakaldo eta Abanto atzean utzi eta Andeen itzalpean beste bizitza bati ekin behar izan zion senar-emazte euskaldun baten haurtxo jaio berria.

Cayuela, Bengarai, Agirre, Jaso eta Zilbeti ekarriko dituzte gogora.

Hainbeste Francoren gorpua gora eta behera, ez dezagun ahaztu hezur horien atzean dagoena: diktadura, errepresioa eta sistema totalitario oso bat faxismoaren ideietan oinarritua. Haurrak zakurretara bota eta galtzaileak esklabo bihurtzeko kapaz izan zen erregimena. Hemen dituzue hamar artikulu frankismoaren benetako aurpegia erakusten dutenak, badaezpada, inor parean bibaka hasten bazaizue…