Pagotxa eta beste pagotxak
A ze pagotxa!, esan ohi dugu. Pagotxa edo mauka edo txokoa edo mantxunga edo… onturre edo probetxu ona ateratzen zaion zerbaiti edo horren aukerari esaten zaio “pagotxa”.
Pagotxa berez landare bat da (Trifolium incarnatum), hirusta gorrimin koloreko lorea duena, bai. Belar horren izena nolatan erabili da aukera edo mauka adierazteko? Gaur egungo nekazari jende bakan batzuek besterik ez dute pagotxa ezagutzen, baina aurrekoek ezagutzen zuten, bai. Jende heldu askori galdetu izan diot nolatan parekatze xelebre hori, eta gehienek bi gauza aipatzen dituzte. Baga, aziendarentzako jatenik onenetakoa da eta, biga, ukuiluratzeko segatzen eta biltzen oso erraza da. Segan ikasten ari ziren gaztetxoek pagotxa eta alpapa (Medicago sativa) omen zituzten eskola onenak.
Pagotxa bai, oso elikagai ona da aziendarentzat. Lekadun guztiek bezala, aparteko eman-hartua dute nitrogenoarekin. Sustraietan apopilo hartzen dituzte bakterio nitrofilo batzuk eta haiei azukreak ematen dizkiete eta trukean bakterioek nitrogeno ugari ekartzen dute airetik hartuta. Nitrogeno hori da landareen elikagai nagusia, eta hostoa, zarba, mastra sustatzen du, landarearen berdeari saka egin eta aitzinatzen du. Ondorioz, lekadunak proteinatan aberatsak dira eta belarjaleek maite dituzte. Era berean, lurra ere nitrogenoz asetzen dute.
Pagotxa eta alpapa dira hemen ezagunenak; lantzen errazak eta onenak direlako izango da, baina ez dira bakarrak. Hor ditugu hirusta gorria (Trifolium pratense), hirusta zuria edo zuri-hirusta (Trifolium repens), txirta edo zalkea edo zalga edo lalgene edo beza-borta edo zuhain-zalkea (Vicia sativa), basazalkea edo txingila (Vicia cracca), basatxintxila edo apo-ilarra (Vicia lutea), xotxa edo itsabalkia (Melilotus officinalis), mendiko uso-belarra (Lotus corniculatus) eta astorkia (Onobrychis viciifolia).
Garai batean horietako asko ezagutzen ziren eta gehienak erein egiten ziren; bai larreak aberastu eta azienda belarjaleari eguneroko horzkadakoak goxatzeko, bai belardietako belarrak moztu eta berdetan jatenetan emateko, edo onduta jaso eta azienda ukuiluan denean, edo kanpoan jatena urritzen denean haren anoa osatzeko erabil daitezke lekadun hazkurritsuak. Ha ze pagotxa! Denak pagotxa.
Adibidez, astorkia izugarri maite du behor aziendak, eta hortik datorkio Onobrychis izena: grekoz “ono” mandoa da eta “brycho” gogoz jatea, beraz, mando jendeak gogotsu jaten duena. Euskarazko “astorki” izena ez dakit noiztik erabiltzen den, baina burutazio beretik sortua da. Jose Maria Lakoizketa Santesteban apez botanikari handiak honela azaltzen du bere Diccionario de los nombres éuskaros de las plantas en correspondencia con los vulgares castellanos y franceses y científicos latinos 1888ko liburuan: asto + orri + kia eta esanahia “astoari arrantza eginarazten dion orria”, izan ere, hainbeste gustatzen zaio, ze jan ahala arrantzari ekiten baitio.
Larre lekadunen ereintza udazkenean egiten da. Neguaren amaiera arte sendotu eta sustraijea hedatu eta indartzen du. Udaberriarekin, gauaren iluna moztu eta egunaren argia 12 ordu baino gehiago luzatzen denean, garatu, loratu eta haziak sortzera joko dute. Polinizatzaileek ere maite dituzte, eta eztiari aparteko dasta eransten diotela diote. Lur eta klima baldintza gogorrak eramateko gai dira. Gehienetan lekadunak loretan hasi orduko moztu egiten dira, baina loraldi ikusgarria dute, kolore deigarrietakoak. Deigarrienetakoa pagotxa bera da, ea inon topatzen duzun, gorrietan gorri.
Pirinioetan dago ezpel basatien munduko eremurik handiena, eta hain zuzen Nafarroako Pirinioan, Abaurregainan, sortu zuten 2020an Ezpelzaintza 2050 egitasmoa. Cydalima perspectalis sitsa hondamendi handia eragiten ari da ezpeldietan azken urteotan, eta espeziea babesteko eta... [+]
Haurtzaroan, lursailen batean, parkeren batean edo baserri giroko lurretan sarritan izaten genituen “txitxareak” eskuartean… Jolas guneak gero eta artifizialagoak diren garai hauetan ordea, zaila da hiri nahiz herri-guneetan halakoak topatzea. Baina itsasoko... [+]
Aurten bai urtea da. Sagar urtea izango da aurtengo hau (Malus domestica). Eta baialdia behar bezala agurtu eta baliatzeko, besteak beste, dolareak gertatu beharko ditugu.
Duela urtebete pasa gauzatu zuten Ortulaguntza proiektua Debagoienan. Langile bat kontratatu dute bailarako nekazaritza proiektu txikietan txandaka lanean aritzeko, hartara ekoizleei lan karga arintzeko eta baldintzak duintzeko. “Sektorea zaurgarri zegoela eta errelebo... [+]
Kaxalotea edo zeroia (Physeter macrocephalus) munduko horzdun zetazeo handiena da, eta baita munduko horzdun animalia handiena ere. Beheko barailan soilik ikusten zaizkio hortzak, baina bakoitzak kilo bateko pisua izan dezake. Izatez, ez dago oso argi zertarako erabiltzen dituen... [+]
Lagun asko dut. Ezagutzen ditudanetatik hegalari jendea da mordoxka bat. Duela hiru bat urte, horietako baten bisita izan nuen; ez dut gogoan nor zen. Antxeta mokogorria izan zitekeen, edo zozo eme bat, edo saldo handietan ibiltzen diren arabazozo pikart horietakoren bat, edo... [+]
Maiatzaren 10ean egun osoko festa berezia antolatu dute Zestoako Amilibia baserrian. Agroekologiaren eta elikadura burujabetzaren alde, Gipuzkoako Biolur elkarteak abiatutako proiektua da Amillubi, eta udaberriko hitzordua aitzakia paregabea izanen da tarte eder bat partekatu... [+]
Gure hondartzak marrazoz beterik daude. Igerilariak lasai egon, kostaldean 100-200 metroko sakoneran ditugun hondartza zabalez ari bainaiz. Bertan bizi da Atlantikoko marrazo ugariena eta txikiena.
Oraindik ikusgai dago Donostiako San Telmo museoan Memoriaren Basoak erakusketa, maiatzaren 11ra arte. Totalitarismoek gizartea kontrolpean hartzeko erabiltzen dituzten metodo eta tekniken inguruko hausnarketa bat da, espresio artistiko ugariren bidez ondua.
Apirilaren 17an, Brasilgo Eldorado do Carajás-en egin zuten lurrik gabeko 21 langileen sarraskiaren 29. urteurrena izan da. Ordutik, La Vía Campesinak data oroitzen du Nekazarien Borrokaren Nazioarteko Egun gisa, lurrerako eskubidea defendatzeagatik koldarkeriaz erail... [+]
Maiatzaren 22tik 23ra bitartean deklaratu beharko dute auzipetuek. Gazteek salatu dute instituzioak "geroz eta gehiago" ari direla mugatzen protestarako eta mobilizaziorako eskubide politikoa, eta 'Bajadikako 27ak' izenarekin sortu dute plataforma bat. Maiatzaren... [+]
Anbotoko Mari ezagutzen dugu askok, Aralarko dama, Aketegiko dama eta beste izen ugariz ere ezaguna dena. Amalur izaki gorputza hartua da Mari, gure jainkosa, euskaldunon artean ezaguna. Soineko apainez jantzitako andere bezala aurkezten da herri askotan. Baina nor ote da Mari... [+]
Sasoitsu, osasuntsu eta bizipozez gainezka egotea dut helburu. Jaten dudanak, egiten dudanak eta pentsatzen dudanak eragina du oreka eta malgutasuna lortzeko eta tentsioa saihesteko.
Proventza eskualdean, Alpeen hegoaldean abiatu zuten Lili Saint-Laurent euskaldunak eta Mathias Guibert proventzarrak abeltzaintza proiektua duela hamar urte pasatxo. “Ardi, ahuntz, behi, txerri eta pottokekin plantatu ginen etxalde dibertsifikatua landuz, baina laborantza... [+]
Egurra diamanteak baino arraroagoa, bakanagoa da. Bai, unibertsoan errazagoa da diamanteak topatzea egurra baino.