Mari zuria, elurrak urtzen dituena
Anbotoko Mari ezagutzen dugu askok, Aralarko dama, Aketegiko dama eta beste izen ugariz ere ezaguna dena. Amalur izaki gorputza hartua da Mari, gure jainkosa, euskaldunon artean ezaguna. Soineko apainez jantzitako andere bezala aurkezten da herri askotan. Baina nor ote da Mari zuria, Euskal Herriko zeruak zeharkatzen dituena?
Behi bidetako andere xuria ere deitzen diote Zuberoan, agertzen denean mendietako elurrak urtzen hasten direlako, eta horrela, bideak zabaltzen ditu, behiak mendira joan daitezen. Biarnon Maria Blanca deitzen diote eta hortik hartu zuen izena Pirinioetako portu famatuak: Marie Blanque.
Mari zuria aipatzean, sai zuriari (Neophron percnopterus) buruz ari gara, putre zuri edo arrano zuri bezala ere ezaguna leku batzuetan. Izenak dioen bezala, kolore zuria du hegan egiteko lumetan izan ezik, horiek beltzak baititu. Kolorez zikoina ematen du, baina haren hanka luzeak nabariak dira hegan doanean, sai zuriak, aldiz, hanka motzak ditu. Mokoa ez du handia, baina oso bereizgarria du aurpegia, lumarik gabea eta hori kolorekoa, xelebre xamarra. Gaztetxoak arre ilunak izaten dira, ia beltzak eta urteak igaro ahala argitzen dira, 4 edo 5 urte dituztenean helduaroko lumaje zuri-beltza lortu arte.
Sarraskijalea da sai zuria, animalia txikien eta aziendaren sarraskia jaten du gehienbat, eta sarraskia leku irekietan bilatzen du. Baina nahiko espezie berezia da, teknika bereziak erabilita arrautzak ere jaten baititu: arrautzak txikiak direnean, horiek hartu eta harrien aurka botatzen ditu oskola apurtu eta jateko; arrautzak handiak direnean aldiz, alderantziz, harria mokoarekin hartu eta arrautzaren aurka botatzen du hori puskatzeko. Koprofagoa ere bada (copro, gorotz; fago, jaten duena), hau da, gorotzak jaten ditu, txahalenak batez ere. Aziendaren gorotzek karoteno ugari dituzte eta sai zuriak ezin dituenez konposatu horiek ekoiztu, gorotzetatik hartzen ditu. Karotenoak dira bere aurpegiaren kolore horia eragiten dutenak.
Hegazti honek Sahelgo lurraldeetan igarotzen du negua eta martxo-apiril aldera dator gurera kumatzera: 20 egunetan egiten du bidaia. Bikoteak bizitza osoan zehar mantentzen dituzte eta, enarek bezala, habia bera erabiltzen dute urtero: batzuetan pare bat izaten dituzte eta urtero horien artean aukeratzen dute. Putre espezie bat izanik, beste putreek bezala harkaiztietan egiten dute habia.
Zoritxarrez, espezie hau oso sentibera da eta ondorioz, ugalketa arrakasta tasak ez ditu oso altuak: bikoteko 0,51 txitakoa, eta aurreko urteetakoen aldean nabarmen egin du behera, gainera. Izan ere, mundu mailan “arriskuan” dago sailkatuta. Luze bizi den espeziea da eta horrek “oso geldoa” dela esan nahi du. Esaterako, heldutasun sexuala 7 urte dituenean lortzen du, eta ugalketa garaia ere luzea du: martxoan hasi eta irail-urrira arte irauten du. Beraz, populazioak errekuperatzeko denbora asko behar da, eta horrek kalteekiko sentikorragoa egiten du espezie hau. Giza jarduerekiko ere izugarri sentibera da sai zuria, arrautzak edo txitak galtzeko arrisku handia du kumatze garaian habia inguruan molestiak badaude. Ikusi izan da eskaladak, parapenteekin hegan egiteak edo kirol probek, habiatik gertu pasatuz gero, txiten heriotza eragiten dutela. Hau dela-eta, ekintza horiek sai zuriaren kumatze garaian erregulatu egiten dira, populazioen beherakada handia ekidin asmoz. Baso-lanak eta obrak habiatik kilometro bateko erradioan egiten direnean ere hilgarriak dira txitentzat, eta hau gutxi balitz, ekintza hauek kumatze garaitik kanpo egiten direnean ere, hauen magnitutearen arabera bikotearen habian edo lurraldean aldaketak eragin ditzakete.
SAI ZURIA Neophron percnopterus
TALDEA: Ornoduna / Hegaztia.
NEURRIA: Mokotik-isatsera: 55-65 cm. Hego-luzera: 155-170 cm.
NON BIZI DA? Harkaiztietan, leku irekietan.
ZER JATEN DU? Sarraskiak, arrautzak, gorozkiak.
BABES MAILA: Europa mailan babestuta dago.
Tarteka bada ere, inoiz ikusiko zenuten hego beltzeko “erle erraldoi” eta potolo bat zuen inguruan hegan. Hala bada, ziur izan intsektuen artean ikusgarrienetako bat ikusi duzuela. Eta ziur izan, baita ere, ez duzuela inongo arriskurik, itxura itzeleko erlastar honek... [+]
Sugea eta eguzkia: pertsona askoren buruan banandu ezinak diren bi hitz. Sugea entzuten dugun aldiro, egun bero eta argi bat irudikatzen dugu. Buruak hala funtzionatzen baitu: asoziazio horiek egiten ditu duen informazioarekin. Eta ez da arraroa, bestalde; izan ere, sugeak... [+]
Aszidiak tunikadun modura ere ezagutzen diren itsas ornogabeak dira. Munduko ozeano guztietan dauden animalia iragazle sesilak dira: bizitzaren zatirik handiena azalera solidoetara –arroka, maskor edo egitura artifizialetara– finkatuta emango dute, ura etengabe... [+]
Duela egun batzuk Zeraingo mendietan nenbilela, gorpu bat topatu nuen bidearen erdian. Lehen aldia zen halakorik ikusten nuela, eta kosta zitzaidan identifikatzea. Bere tamaina txikia ikusita, kume bat izan behar zuela pentsatu nuen; baina oker nenbilen. Munduko ugaztun... [+]
Lurreko bi heren baino gehiago ura da; ur horretatik %96, ozeanoetako ur gazia. Eguzki izpiak ozeanoetako lehen 200 metroko sakonerara heltzen dira, eta bertan bizi dira munduko arrantza industriak ustiatzen dituen espezie ia guztiak. Aitzitik, zientziak gehiago erreparatu izan... [+]
Askorentzat uda soinuaren egilea da hegazti hori eta, seguruenik, hau dela eta mila izen ditu Euskal Herrian. Hauetako batzuek bere ‘txrriiii-txrrriiii-txrriii’ kantu deigarriari egiten diote erreferentzia: txirritxori, zirringilo, irrigo edo kirrilo, adibidez. Beste... [+]
Gorputzeko ezkatak kolore berde bizikoak ditu; biziak eta deigarriak. Eta horiekin nahasten dira, sare bat osatuko balute bezala, orban beltzak, bizkar osoan zehar. Gizakiaren begietara gardatxoa gardatxo egiten duena, ordea, saihetsean aurkituko dugu. Bertan, lerrokatuta,... [+]
Haurtzaroan, lursailen batean, parkeren batean edo baserri giroko lurretan sarritan izaten genituen “txitxareak” eskuartean… Jolas guneak gero eta artifizialagoak diren garai hauetan ordea, zaila da hiri nahiz herri-guneetan halakoak topatzea. Baina itsasoko... [+]
Kaxalotea edo zeroia (Physeter macrocephalus) munduko horzdun zetazeo handiena da, eta baita munduko horzdun animalia handiena ere. Beheko barailan soilik ikusten zaizkio hortzak, baina bakoitzak kilo bateko pisua izan dezake. Izatez, ez dago oso argi zertarako erabiltzen dituen... [+]
Gure hondartzak marrazoz beterik daude. Igerilariak lasai egon, kostaldean 100-200 metroko sakoneran ditugun hondartza zabalez ari bainaiz. Bertan bizi da Atlantikoko marrazo ugariena eta txikiena.
Gaur aurkezten dugun intsektuaren izen zientifikoak, besteak beste, bi gauza azaltzen dizkigu: alde batetik, gorria dela (ez erabat) eta ez duela hegorik. Okerrak ez dira biak ala biak, baina gorria ez da bere kolorazio bakarra, eta hegoak ere izan baditu, baina beraien tamaina... [+]
Sugea entzun eta leku lehor bat etorriko zaio burura askori, narrastiek beroa behar dutela ondo barneratua baitu gizakiak. Suge guztiak ez dira berdinak, ordea; denek ez dituzte baldintza berak gustuko, eta horri esker dago, besteak beste, dagoen dibertsitatea. Bakoitzak bere... [+]
Itsasoan badira landareen itxura izan arren animalia harrapari diren izaki eder batzuk: anemonak. Kantauri itsasoan hainbat anemona espezie ditugun arren, bada bat, guztien artean bereziki erraz atzemateko aukera eskaintzen diguna: itsas-tomatea.
Ugaztunei eskainitako azken artikuluaren amaierako hitzak hurrengo animalia aurkezteko aitzakia paregabea dira. Bertan esaten genuen muturluzeak erreka “garbi eta txukunak” behar dituela, kutsadurarik gabeak baina elementu natural anitzekin. Animalia txiki horren... [+]
Antxoa, bokarta edo albokartia, gure arrain komertzialen artean txikiena, euskal kostaldera hurbildu da.