Euskararen erdi eta ekialdeko aldaeretan, serora hitzak elizak zaintzeko ardura zuten emakumeak izendatzen ditu. Hiztegietan XVIII. mendeaz geroztik agertzen da jasota. Mendebaldeko euskalkietan, beata eta sakristana ordainak erabiltzen dira, gazteleratik eratorriak; frantsesez, aldiz, benoîte baliatu izan da.

Baina, gaia sakontzen hasiz gero, errealitate konplexuago bat agertzen zaigu begien aurrean. Herrien antolamendu espazialari, tokiko gizarteetan zeuden botere-harremanei eta genero-rolei lotutako errealitate bat. Eta, hari horri tiraka, ustekabeko aztarnak ere aurkituko ditugu, betiko paisaiari begi berriz begiratuz gero.

Ospea eta susmoak

Seroren aipamen zaharrenak Erdi Aroaren bukaeran agertzen dira. 1416. urtean, Zumaiako eta Getariako udalek hitzarmena egin zuten Urolako itsasadarraren jabetzaren inguruan. Dokumentu horretan “Santiago izeneko eliza” aipatzen da, izen bereko hareatzan; eta, hari atxikita, “seroren etxetxo bat”. Hurrengo mendeetan, seroren presentzia nabarmena da Euskal Herri luze eta zabalean, toki batetik bestera funtzio eta ezaugarri desberdinak zituzten arren. Lapurdiko kostan, adibidez, Pierre Lancre inkisidoreak 1612an idatziz utzi zuen seroren lanen artean elizetako aldareak atontzea zegoela, oihalak garbituz eta sainduen irudiak prestatuz. Beste iturri batzuek protagonismo handiagoa aitortzen diete: haien esku legoke, besteak beste, elizetako giltzak zaintzea, goizetan ateak ireki eta gauetan ixteko; kulturako behar ziren elementu guztiak hornitzea; ofizioetan apaizei laguntzea; kanpaiak jotzea; edota amoinak biltzea eta egunerokoan elizaren kontuak kudeatzea.

Hortaz, emakume hauek, eraikinen zaindari lanak egiteaz gain, agente sozial garrantzitsuak ziren herri nahiz auzoetako jendeen eta Elizako hierarkiaren arteko harremanetan. Jakina da herri bakoitzeko serora udalek izendatzen zutela tokiko emakumeen artean, gutxienez XVI. mendeaz geroztik. Batzuetan, alargunak edota ospe oneko emazte helduak hautatzen ziren; beste batzuetan, aldiz, ezkongabeak. Herrien jabetzako etxeetan bizi ziren eta, haien mantenua bermatzeko, soldata bat jaso zezaketen, eta amoinekin osatu.

Seroren bizimodu autonomoa eta tokiko komunitateen baitan zuten ospea izan ziren, ziur aski, Elizako hierarkiak haien aurka hartutako etengabeko neurrien arrazoi nagusiak. Adibidez, 1540an Iruñeko elizbarrutian egindako sinodo batek xedatu zuenez, serora ororen izendapena apezpikuak berretsi beharko zuen aurrerantzean, “bere pertsona, bizitza, adina eta jokamoldea aztertu ondoren”. Arau hori aplikatuz, 1626an apezpikuak ebazpena eman zuen, Baztango beren ofizioa bete zezaten debekatuz, “harik eta Iruñera bertaratzen ez diren arte, ikuskatuak eta galdekatuak izateko”. Auziaren espedientean hainbat seroraren deklarazioak daude jasota; lekukoak ere aurkeztu zituzten, “pertsona printzipalak eta ondraduak” zirela zin eginez eta beren bertutea eta debozioa azpimarratuz.

Hernaniko Zikuñaga auzoan dugu beste adibide bat. 1646. urtean, udalbatzak salaketa jarri zuen Iruñeko apezpikuaren aurrean, Josepa Ollo serorak mezan atabaka pasatzen zuelako, bizirauteko sosak biltzeko. Udal agintarien aburuz, ohitura horrek ordena soziala arriskuan jartzen zuen, “bere ondotik beste hainbat etorriko direlako”. Azkenean, serorari bizi arteko errenta bat eman behar izan zioten, bere ofizioa duintasunez burutu zezan.

Ildo berean mintzatu zen Lancre ere; seroren estatus soziala “lizuna eta okerra” zela adierazi ondotik, Baionako apezpikua egoera “zuzentzeko” lanetan zebilela adierazi zuen. Bizkaian, 1617an legez debekatu zen serorek inolako ofizio erlijiosorik gidatzea, hainbat urteko auzi judizial bat abiarazi zen honen ondotik.

Errepresioak Araba eta Bizkaia barne hartzen zituen Calahorrako elizbarrutian jo zuen goia, 1769an emandako Errege Dekretu batek seroren erabateko desagerpena agindu baitzuen. Iruñeko eta Baionako elizbarrutietan, aldiz, seroren fenomenoak iraun egin zuen, gutxi-asko, XX. mendera arte; baina ez ziren arraroak izan haien aurkako salaketak –besteak beste, ezkontzatik kanpoko sexu-harremanak egoztea izan zen ohiko akusazio bat–.

Serorategi, Seroraene, Seroretxe...

Serorek euskal herri askotako paisaia sozialean izan zuten garrantzia nabarmena da, oraindik ere, han eta hemen beha daitezkeen zenbait aztarna materialetan.

Hilarriak dira horietako bat. Saran, adibidez, honako inskripzioa irakurtzen da serora izandako emakume baten hilarrian: Hau da thomba herri hunec fincatua 1686 urthean ora den seroraren eta içanen direnen iarlecu eta sepultura hautatua. Antzekoak aurkitzen ahal dira Lapurdiko beste herri batzuetan: Getarian, Lehuntzen, Hiriburun eta Senperen, besteak beste.

Beste aztarna adierazgarri bat seroren bizitoki izandako etxeak dira. Serora hitzaren hedapen eremuetan, aise identifikatzen dira beren toponimoengatik. Aldaerarik hedatuenetakoa Serorategia da; 34 adibide aurkitzen dira Gipuzkoatik Nafarroa Behereraino hedatuta, Bidasoa bailara barne. Bigarren aldaera Seroretxea da; beste 34 adibide zenbatu daitezke, batik bat Gipuzkoan –Bizkaian ere adibide gutxi batzuk badiren arren–. Hirugarren aldaera Seroraenea izeneko etxeek osatzen dute; 22 adibide daude Lapurdin eta Bidasoa bailaran. Gainera, Nafarroako Pirinioen aldean gaztelerazko Casa de la Serora aldaera ere agertzen da han-hemen. Dena den, azpimarratu beharra dago serora hitza eskualde jakin batzuetan baino ez dela erabiltzen eta, ziur aski, serora-etxeak beste hainbat eskualdetan ere egonen direla, beste izen batzuekin agian.

Identifikatutako etxeen artean, asko desagertuta edo oso eraldatuta daude gaur egun. Zenbait kasutan, haien kokapena ahozko iturrien eta argazki zaharren bidez baino ez da zehazten ahal; horixe gertatzen da, adibidez, Zumarragako Antion eta Donamartirin. Beste kasu batzuetan, Orioko San Martin ermitaren kasuan bezala, aurriak bertan daude oraindik.

Dena den, oraindik 71 seroretxeren egiturak kontserbatzen dira Euskal Herriko hainbat lurraldetan sakabanatuta. Oro har, elizaren eta hilerriaren ondoan egoten dira, herri bakoitzaren erdigune erlijiosoa eratuz. Hortaz, seroren etxeak ondare-elementu adierazgarriak izan dira herri hauen antolamendu sozial eta espazialean, nahiz eta egun, beste eraikin monumentalagoen itzalpean ezkutatuta gelditu diren sarri. Haatik, eraikin hauek argibide interesgarriak eskaintzen dituzte espazioa antolatzeko moduari, herri arkitekturari edota genero-harremanen historiari dagokionez.

Ekialdeko euskal kosta: egurrezko etxe txikiak

Ekialdeko euskal kostan aurkitzen diren zenbait serorategik arkitektura berezia partekatzen dute, multzo tipologiko homogeneoa eratuz. Neurri txikiko eraikinak dira. Bi solairu eta ganbara dituzte, egurrezko bilbe-egituraz eginak. Alboetako hormak harrizkoak dira, Lapurdin eta Bidasoa bailaran hedatuta dagoen herri-arkitekturaren moldeei jarraiki.

Hondarribiko Madalena errebalean (arrantzale auzoan) dago adibiderik goiztiarrenetako bat. Udal Artxiboko agiriek 1539an aipatzen dute lehen aldiz Seroraren Etxea, eta Katalina Alkaiaga bizi zen bertan. Eraikina 1589an berreraiki zuten, eliza konpontzeko lanen harira. Donibane Lohizuneko arotz bati agindu zioten egurrezko egitura egitea; horrek azaltzen du, ziur aski, etxeak Lapurdiko serorategiekin duen antza handia.

Jatsukoa da paralelorik argienetakoa. Herria XVII. mendean bereizi zen Uztaritzetik; San Sebastian ermita parrokia berri gisa berreraiki, eta une horretan gehitu zizkioten hilerria eta Seroraenia etxea.

Arbonan ere, Andereseroraenia XVII. mende hasieran eraiki zuten, eta Maria Lizarraga izan zen bertako lehen serora, 1651n. Agirietan beste hainbat serora aipatzen dira ordutik: Maria Haranburu (1703), Maria Hayet (1774), Maria Olhatza (1808), Joana Laffargue (1851) eta  Maria-Ana Laffargue (1854).

Hiriburuko Seroraenia da beste adibide on bat. 1692ko notariotza-agiri batean jasotzen denez, Maria Salenave izeneko serorarentzat eraiki zuten; hori 1662an hil zela kontuan harturik, etxearen eraikuntza 1640-1660 artean kokatu ohi da. Kasu honetan ere, ia hiru mendez izan ziren seroren izenak ezagutzen ditugu. Nabarmentzekoa da emakume horietako askok urte luzez izan zutela kargua, komunitatean errotutako rol sozial baten adierazgarri.

Baztan: aterpe gaineko etxeak

Herri arkitekturari dagokionez ezaugarri bereziak ditu Baztan bailarak, eta hala gertatzen da serorategien kasuan ere. Elizen atarietako egurrezko portiko edo harrizko arkupeen gainean gainean eraikitako etxeak dira, egurrezkoak zein harrizkoak.
Elbeteko Serorategiak osatzen du adibiderik soilena. Eliza XVI. mendean eraiki zuten, eta baliteke handik gutxira eranstea seroraren etxea ere; 1626an, Joana Azpilikueta zen bertako serora. Egurrezko bilbe-egitura dauka, eta kanpandorrearen inguruan eraikita dago, elizaren hego-mendebaldeko fatxadan aterpe txiki bat eratuz.

Berroetako Serorategia ere egurrezko egituradun etxe txikia da. Kasu horretan ere, XVI. mendeko elizari atxikita dago, atari nagusiaren aurrean aterpea eratuz. 1626an Maria Hormaetxe bizi zen bertan. Egun, eraikin berriagoak ditu bi aldeetan; sakristia eskuinean, eta eskolak ezkerrean. Baliteke jatorrizko serorategia zabalagoa izatea, eta eraikin berri horiek egitean moztu izana.

Amaiurko Serorategia, berriz, Jasokundeko elizaren hegoaldeko fatxadari atxikita dago, aterpe luzea eratuz. Joana Salanova da agiriek aipatzen duten lehen serora, 1626an. Hainbat argazkik argi erakusten dute eraikina egurrezko bilbez eginda zegoela, baina, tamalez, XXI. mende hasieran egindako lanek guztiz desagerrarazi dute jatorrizko egitura hori.

Dena den, Amaiurko egitura galdu den arren, Arizkunen kontserbatzen da beste bat. Kasu honetan ere, Serorategia San Joan elizaren hegoaldeko fatxadari atxikita dago, luzetarako aterpea eratuz. 1626an Estebenia Oharritzena aipatzen da bertako serora gisa; baina egungo eraikina modernoagoa da, zalantzarik gabe. Alde batetik, etxearen egitura sakristiaren gainean bermatuta dago, eta hori 1736an eraiki zuten Joan Bautista Iturralde funtzionario baztandarraren aginduz. Beste aldetik, serorategi azpiko aterpea arkupe luze baten gisara antolatuta dago, eta horrek Baztango baserri handiak gogoratzen ditu, XVIII. mendean eraikitzen zirenen antzeko moldean.

Ondareaz eta memoriaz

Eliza eta hilerriekin batera, serorategiak lehen mailako erreferentzia izan dira aunitz herritako paisaian. Euskal Herri osoan hedatutako fenomenoa izan da, Erdi Arotik hasi eta XX. mendera arte iraun duena.

Eraikin horien presentziak argi erakusten du serorek zer funtzio zuten herritarrek eliz agintariekin zuten botere-harremanen dialektikan; herriek herrietatik hautatutako pertsonak izaki, erreferente sozial gisa ikus daitezke, eta inoiz apaizekiko kontra-pisu gisa ere jokatu ahal izan zuten. Gainera, emakumeen rol sozial garrantzitsu bat ikusarazten zuen adibide urrietakoa ziren, bizimodu neurri batean autonomoarekin gainera. Funtsean, emazte eta etxeko andre gisa emakumeei uzten zitzaien esparru hertsitik kanpo bizi ziren emakumeak ziren eta, ezkongabeen edota alargunen kasuan gertatzen zen bezala, neurri batean zalantzan jartzen zuten ezarritako ordena soziala. Horrek azal litzake, agian, haien gainean etengabe sortzen ziren susmoak eta agintari eklesiastikoek ezarri nahi izan zizkieten mugak; eskualde batzuetan, ia desagerrarazteraino.

Laburbilduz, emakume hauen figurak hausnarketarako bidea eskaintzen du feminismoaren ikuspegitik ere, iraganeko errealitateen irudi konplexua eta dinamikoa erakusten duen heinean.

Iragan horren aztarnak hor daude, zutik, inoren arretarik jaso gabe, sarri gainbeheran. Inoiz ez da berandu historiako istorio txiki horiek jaso, eta elementu hauei dagokien ondare izaera aitortzeko, iraganeko serora haien izena, izana eta memoria berreskuratzeko.