Neolitoa, pandemien pagotxa
Gökhem (Suedia), duela 4.900 urte. Frälsegården korridorean 20 urteko emakume gazte bat hil zen izurriak jota. 2018an Göteborgeko unibertsitateko ikerlari talde batek jakinarazi zuen emakume haren hortzetako DNA aztertu zutela eta bertan Yersinia pestis bakterioaren andui bat topatu zutela, gizakiengan izurri pneumonikoa eragiten duten aldagai genetiko berberak zituen anduia.
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Neska hura hil zuen anduia mende batzuk lehenago, duela 5.700 urte inguru, Cucuteni-Tripilia kulturan sortu zela ere ondorioztatu zuten, Itsaso Beltzaren iparraldean, egungo Moldavia, Errumania eta Ukraina inguruetan. Ordurarte uste zen izurria Asian sortu zela eta mendebalderantz egin zuela bidea, baina azterketa genetikoaren arabera, erdigunean sortu eta alde banatara, Asiara zein Europara hedatu zen.
Baina hortz horietan aurkitutakoa bereziki garrantzitsua da gizakiaren historiako lehen pandemiaren froga genetikorik zaharrena delako. Erdi Aroan izurri beltzarekin gertatukoaren antzera, Neolitoaren amaieran, Eurasiako populazioak nabarmen egin zuen behera, %30 eta %60 artean. Hiri eta herrixka asko erre eta abandonatu zituzten, eta hortxe amaitu zen Harri Aroa.
Litekeena da hura ez izatea lehen pandemia eta etorkizunean pandemia zaharrago baten arrastoak aurkitzea? Adituek ezetz uste dute, izurri haren arrazoia Neolitoa bera izan zelako, garai hartan gertatutako aldaketak gaixotasunentzat haztegi ezin hobea izan zirelako.
Bizimodu sedentarioan ugalketa errazagoa da eta populazioa asko hazi zen. Populazio hori gune jakinetan kontzentratzen ari zenez, dentsitateak ere nabarmen egin zuen gora eta, jende metaketa oso aproposa da gaixotasunak kutsatzeko.
Nekazaritzak ordurarte nomadak ziren komunitateak sedentarizatzea ekarri zuen; ez zuten batetik bestera ibili beharrik elikagai bila. Bizimodu sedentarioan ugalketa errazagoa da eta populazioa asko hazi zen. Populazio hori gune jakinetan kontzentratzen ari zenez, dentsitateak ere nabarmen egin zuen gora eta, jende metaketa oso aproposa da gaixotasunak kutsatzeko. Gizakiek kontsumitzeko nahiz abereak eta laboreak hazteko ura ezinbestekoa zenez, urguneen inguruko kokalekuak aukeratu ohi zituzten; urguneetan intsektuak pilatzen dira eta gaixotasunen kutsatzaile bikainak dira. Eta jakina, abeltzaintzak ere izan zuen eraginik; gizakiak eta etxekotutako animaliak elkarrekin bizitzeak zoonosia bultzatu zuen, hau da gaixotasunak gizakien eta beste animalia espezie batzuen artean kutsatzea. Animalia horiek gainera ez ziren beti etxean geratzen. Gurpila eta, ondoren, gurdia asmatuta, produktuez gain, gaitzak ere garraiatzen hasi ziren.
Garai hartan ez zen giza migrazio mugimendu handirik izan, baina merkataritzaren hastapenak bete zuen transmisio lana. Eta gizakiez gain, patogenoek beraiek ere eboluzionatu zuten nekazal komunitateetan eraginkorrago, kutsakorrago izateko. Jendarte nomadetan birusak, bakterioak edo onddoak ezin zuten hain birulentoak izan, ezin zuten ostalaria uzteko arriskua hartu; auskalo noiz topatuko zuten beste giza gorputz egoki bat. Nekazal gizarte sendentarioetan, aldiz, bazuten non aukeratu.
Mainz (Alemania), 1454. Johannes Gutenbergek eskala handian inprimatutako lehen liburua argitaratu zuen, Berrogeita bi lerroko Biblia izenez ezagutzen dena. Gutenbergek ez zuen inprenta asmatu; dakigula, Txinan, 1040an, Bi Shengek asmatu zuen inprimatzeko lehen makina... [+]
1991n Alpeetako glaziar batean aurkitu zutenetik, hotzak hain ondo kontserbatutako Ötziren gorpuzkinak informazio iturri oparoa izan dira. Berriki Communications Biology aldizkarian aditzera eman dutenez, momia naturalaren kaxa torazikoa digitalki berregin dute, eta Homo... [+]
Ituren (Nafarroa), 1777. Erramun Joakin Sunbil (1755-1821) arotza Donamariako Joana Mari Ezpondarekin ezkondu zen. Ia 40 urte eman zituzten ezkonduta, Joana Mari 1806an hil zen arte. Eta tarte luze horretan, noizbait, Iturengo arotzak santu baten kobrezko estatua urtu omen zuen... [+]
Cervera de la Marenda (Ipar Katalunia), 1906. Herriko emakume garraiatzaileak lan baldintza eskasen aurka altxa ziren. Espainiako eta Frantziako estatuetako trenbideen zabalera desberdinak eraginda, garraiatzaileek Mediterraneoko kostaldetik zetozen zitrikoak tren batzuetatik... [+]
Neumark-Nord (Alemania) aztarnategian 50 metro koadroko gune berezia topatu dute adituek, Science Advances aldizkarian adierazi dutenez. Bertan, neandertalek ehizatutako ugaztun handien hezurrak apurtzen zituzten –172 zaldi, orein eta bobidoren hezurrak topatu... [+]
541. urtean izurriak Bizantziar Inperioa astindu zuen. Historian erregistratutako lehen pandemiatzat jotzen da, eta luzaroan historialariek uste izan dute Afrikako ipar-mendebaldean izan zuela jatorria.
Baina berriki The Journal of Interdisciplinary History aldizkarian... [+]
Anstey (Ingalaterra), 1779. Leicesterren kanpoaldeko herriko ehungintza fabrika batean, ugazabak Ned Ludd izeneko aprendizari errieta eta jipoia eman zizkion, ehungailua gaizki erabiltzen ari omen zelako. Haserre, Luddek mailu bat hartu eta bi makina hondatu... [+]
Kurdistanen, Burdin Aroko Kani Koter hilerriaren indusketa lanetan, nazioarteko arkeologo talde batek, beste hainbat objekturen artean, duela 4.700 urteko zeramikazko ontzi bat aurkitu berri du, barruan substantzia beltz bat zuena.
Sustantzia horri kohl deritzo... [+]
Guangzhou (Txina) 1925eko ekainaren 23a. 100.000 herritar inguru bildu ziren atzerriko potentzia inperialisten aurkako martxan. Maiatzaren 30ean britainiarrek hainbat manifestari hil zituzten Shangaiko protestaldi batean. Hildakoekiko elkartasunez Guangzhouko langileek greba... [+]
Donostia, 1960. Fermin Leizaola 16 urteko gazteak San Telmo Museoan zegoen Aranzadi Zientzia Elkarteko idazkaritzara jo zuen, bertako Espeleologia Sailean aritzeko prest.
Ez zen San Telmora egiten zuen lehen bisita izan; 1975eko ekainean Zeruko Argia-rekin... [+]
Ascension uhartea, 1725eko maiatzaren 5a. “Holandar ontziteriako komandantearen eta kapitainen aginduz, ni, Leendert Hasenbosch, uharte bakartu honetan lehorreratu naute, nire zorigaitzerako”.
Herbeheretar marinela, 1695ean Hagan jaioa, Ekialdeko... [+]
Qumrameko biribilkiek eta Itsaso Hileko Eskuizbribuek (K.a. III-K.o. I) judaismoaren eta kristautasunaren garapenari buruzko informazio eta interpretazio asko eragin ditu aurkitu zituztenetik. Berriki AA erabiltzen duen Enoch datazio sistemaren bidez, izkribu zaharrenak uste... [+]
Segovia (Espainia), duela 43.000 urte inguru. Neandertal batek hatza pigmentu gorritan busti eta puntu bat margotu zuen 25 cm inguruko harri baten erdian. Harria 2022an aurkitu zuten arkeologoek San Lazaro leizean, eta, analisi multiespektral xehea egin ondoren, puntu gorri... [+]
Austraiko Wels hirian, erromatar garaiko Ovilava kolonian, mila metro koadrotik gorako villa aberatsa industen hasi ziren 2023an, eta, berriki, K.o. II. mendeko hiru mosaiko aurkitu dituzte. Arduradunen esanetan, aurkikuntza horretan "bat egiten dute kalitate artistikoak,... [+]
Canfranc (Huesca, Espainia), 1940ko ekaina. Charles De Gaulle jenerala buru zuen Londresko Frantzia Askearen gobernuak erabaki baten berri eman zion Albert Le Lay Canfranceko nazioarteko tren geltokiko Frantziako aduanako arduradunari: bere postuan geratu behar zuen. Ez zirudien... [+]