Fra Mauroren mundu zehatzagoa
Venezia, 1459ko apirilaren 24a. Fra Mauro monje eta kartografoak bere munduko mapa amaitu zuen San Michele de Murano monasterioan zeukan kartografia tailerrean. Portugalgo errege Alfontso V.aren enkarguz egin zuen lan hura, eta, mapa amaitu bezain pronto, Portugalera bidali zuten. Munduko mapa original hura galdu egin zen, baina bi kopia iritsi zaizkigu; hain zuzen, kopia bat egiten ari zela hil zen Fra Mauro hurrengo urtean, 1460an. Elizgizona izan arren, eta Veneziatik irten ez zen arren, garaiko maparik zehatzena osatu zuen.
Fra Mauroren munduko mapan hegoaldea goian dago. Mapen orientazioa konbentzio kultural hutsa da, denboraz aldatuz joan dena, eta, garai hartan, eremu kristauan, mapa askok ekialdea zeukaten goiko aldean, han omen zegoelako Edengo lorategia, erreferentzia puntua. Paradisua mapan sartu ohi zuten, gainera. Fra Maurok ere irudikatu zuen Edena, baina mapatik kanpo, beheko ezkerreko ertzean, apaingarri soil gisa ia. Toki hura “giza kokalekuetatik eta ezagutzatik oso urrun” zegoela idatzi zuen ohar batean. Ordurako islamdar munduan hegoaldera orientatutako mapak egiten zituzten, eta monje kristauak ez zuen erreparorik izan beste kultura eta erlijio bateko joera hura txertatzeko. Gainera, Veneziako ontziak hegoalderantz abiatzen ziren; hori zuten jomuga eta erreferentzia.
Fra Maurok, ordurarte mapetan egiten ziren akats asko zuzentzea lortu zuen ezagutza praktikoa gehituta, itsasgizonei galdetuta, alegia
Mapak 3.000tik gora ohar ditu, tokian tokiko ohiturak, berezitasun geografikoak eta egilearen prozesuaren nondik norakoak zehazten dituztenak. Ezer gutxi dakigu Fra Mauroren bizitzaz. Monjea izan baino lehen beharbada bidaiatu egin zuela uste dute adituek, baina garbi dute mapa osatu bitartean ez zela Veneziatik atera. Monasterioan liburu eta mapa bilduma zabala zeukan eskura, hau da, kartografiaz garai horretan zegoen ezagutza teorikoa.
Baina ordurarte mapetan egiten ziren akats asko zuzentzea lortu zuen ezagutza praktikoa gehituta, itsasgizonei galdetuta, alegia. Besteak beste, Niccolo da Conti esploratzaile eta merkataria izan zuen informazio iturri, baina marinel veneziarrek zekitena biltzeaz gain, hainbat itsasgizon musulmani ere galdetu zien, baita Etiopiatik Veneziara joandako ordezkaritza bati ere.
Eta horri esker ondorioztatu zuen Afrika hegoaldean ura zegoela, ez zela infinitura arte luzatzen eta Indiako ozeanoa ez zela barne itsasoa, Ptolomeoren garaitik uste zen bezala. Kontinentea itsasoz inguratu zitekeela, alegia. Asiara iristeko bide alternatiboa izan zitekeen hura eta garai hartan horren behar handia zegoen, lehorreko bidea ia etenda baitzegoen; aurreko mendean Izurri Beltzak triskantza eragin zuen, Txinan mongoliar dinastiak gainbehera egin zuen eta turkiarrek Mediterraneoa blokeatuta zuten.
Une hartan inork ez zuen aprobetxatu Fra Mauroren hipotesia, baina handik hamarkada batzuetara, 1488an, Bartolomeu Dias portugaldarra Esperantza Oneko lurmuturrera iritsi zen, eta sineskeriak baztertu eta ezagutza enpirikoari helduta, fraide hark arrazoi zuela egiaztatu zuen.
Zaragozako unibertsitateko ikerlari talde batek Castellets (Mequinensa, Zaragoza) aztarnategian ehortzitako 25 indibiduoren DNA aztertu dute, eta emaitzak Communications Biology aldizkarian argitaratu dituzte.
Brontze Aro amaierako komunitate horren familia egiturei buruzko... [+]
Nagyrev (Austro-hungariar Inperioa), 1911. Zsuzsanna Fazekas emagina hungariar herrixkara iritsi zen. Bere egitekoaz gain, medikuntza, kimika eta beste alor askotako oinarrizko ezagutzak zituenez, eta Nagyreven ez medikurik eta ez apaizik ez zegoenez, berehala eragin handia... [+]
Vichamako (Peru) aztarnategian, arkeologoek 3.800 urte inguruko estatuatxo berezi bat aurkitu berri dute. Caral zibilizazioaren azken arokoa da, eta bi apo irudikatzen ditu.
Aztarnategi bereko hainbat hormairuditan gosetea, lehortea eta, finean, ingurumen krisiari lotutako... [+]
Londres, 1940ko irailaren 7a. Hegazkin alemaniarrek hiria bonbardatu zuten, Britainiar Uharteen eraso masiboa abiatuta. Edo, bestela esanda, blitz-a hasi zen.1941eko maiatzera arte luzatu zen eta, amaitu zenean, britainiar lehen ministro Winston Churchillek “su artean... [+]
Bedale udalerrian (Yorkshire, Ingalaterra) altxor bikingo bat aurkitu zuten 2012an. Archaeometry aldizkarian argitaratu dutenez, berriki altxor horretako zilarrezko piezak aztertu dituzte. Zehazki, berunaren eta oligoelementuen isotopoak aztertuz, zilarraren jatorria zein den... [+]
Duisburg (Germaniako Erromatar Inperio Santua), 1569. Gerard De Kremer (1512-1594) geografo, matematikari eta kartografo flandriarrak, Gerardus Mercator izen latinizatuaz ezagunak, proiekzio kartografiko berri bat diseinatu zuen. Proiekzio mota zilindrikoa zen, ekuatorearekiko... [+]
1991n Alpeetako glaziar batean aurkitu zutenetik, hotzak hain ondo kontserbatutako Ötziren gorpuzkinak informazio iturri oparoa izan dira. Berriki Communications Biology aldizkarian aditzera eman dutenez, momia naturalaren kaxa torazikoa digitalki berregin dute, eta Homo... [+]
Mainz (Alemania), 1454. Johannes Gutenbergek eskala handian inprimatutako lehen liburua argitaratu zuen, Berrogeita bi lerroko Biblia izenez ezagutzen dena. Gutenbergek ez zuen inprenta asmatu; dakigula, Txinan, 1040an, Bi Shengek asmatu zuen inprimatzeko lehen makina... [+]
Ituren (Nafarroa), 1777. Erramun Joakin Sunbil (1755-1821) arotza Donamariako Joana Mari Ezpondarekin ezkondu zen. Ia 40 urte eman zituzten ezkonduta, Joana Mari 1806an hil zen arte. Eta tarte luze horretan, noizbait, Iturengo arotzak santu baten kobrezko estatua urtu omen zuen... [+]
Neumark-Nord (Alemania) aztarnategian 50 metro koadroko gune berezia topatu dute adituek, Science Advances aldizkarian adierazi dutenez. Bertan, neandertalek ehizatutako ugaztun handien hezurrak apurtzen zituzten –172 zaldi, orein eta bobidoren hezurrak topatu... [+]
Cervera de la Marenda (Ipar Katalunia), 1906. Herriko emakume garraiatzaileak lan baldintza eskasen aurka altxa ziren. Espainiako eta Frantziako estatuetako trenbideen zabalera desberdinak eraginda, garraiatzaileek Mediterraneoko kostaldetik zetozen zitrikoak tren batzuetatik... [+]
541. urtean izurriak Bizantziar Inperioa astindu zuen. Historian erregistratutako lehen pandemiatzat jotzen da, eta luzaroan historialariek uste izan dute Afrikako ipar-mendebaldean izan zuela jatorria.
Baina berriki The Journal of Interdisciplinary History aldizkarian... [+]
Anstey (Ingalaterra), 1779. Leicesterren kanpoaldeko herriko ehungintza fabrika batean, ugazabak Ned Ludd izeneko aprendizari errieta eta jipoia eman zizkion, ehungailua gaizki erabiltzen ari omen zelako. Haserre, Luddek mailu bat hartu eta bi makina hondatu... [+]
Kurdistanen, Burdin Aroko Kani Koter hilerriaren indusketa lanetan, nazioarteko arkeologo talde batek, beste hainbat objekturen artean, duela 4.700 urteko zeramikazko ontzi bat aurkitu berri du, barruan substantzia beltz bat zuena.
Sustantzia horri kohl deritzo... [+]
Guangzhou (Txina) 1925eko ekainaren 23a. 100.000 herritar inguru bildu ziren atzerriko potentzia inperialisten aurkako martxan. Maiatzaren 30ean britainiarrek hainbat manifestari hil zituzten Shangaiko protestaldi batean. Hildakoekiko elkartasunez Guangzhouko langileek greba... [+]