Gogoan al duzu zein izan zenuen Antzinaroarekiko lehen harremana?
Beti esaten dut gauza bera: aitak egin ninduen filologo klasiko. Ziur aski, nahi gabe; jakin izan balu, zuzenbidearekiko edo medikuntzarekiko maitasuna helarazten saiatu izango zen. Baina tira, txikia nintzela, gauero ipuin bat kontatzen zidaten garaian, Odisea kontatzen hasi zitzaidan behin batean.

Nolatan hori?
Egia esan, telebistatik etorri zen dena. Ulisesi buruzko marrazki bizidun batzuk ematen zituzten, espazioan kokatuak. Orduan aitak esan zidan: hori ez da benetako Ulises, eta Odisea kontatzen hasi zitzaidan: bidaia, ziklopeen istorioa, Kalipso... Hiru urte-edo izango nituen, eta liluratuta geratu nintzen. Ez nekien klasiko bat zenik, ez nekien nor zen Homero, eta ez zitzaidan axola klasikoen garrantzia kulturala. Besterik gabe, istorio txundigarria iruditu zitzaidan. Egia esan, luzaroan pentsatu izan nuen Odisea-ren autorea gure aita zela.

Hara!
Ahoz kontatzen zidan, eskuan libururik ez zuela, bere hitzekin, gauero ipuin edo pasadizo bat... Berak asmatua zela pentsatzen nuen. Klasikoekiko lotura ahozkotasunaren bidez etorri zitzaidan, elkarri istorioak kontatzearen tradizio milaka urteko horrekin.

Eta orain, helduaren ikuspegitik, zure ustez zer dauka Odisea-k, hainbeste jende sorgintzeko?
Egia esan, ez dut uste haurraren ikuspegitik begiratzeari utzi diodanik inoiz. Ume horren begiek bizirik iraun dute ikasketa akademikoen eremu lehorraren ostean ere, eta txikitako ipuin horren emozioa sentitzen dut oraindik. Baina, zure galderari erantzunez, niri Odisea zehazki asko gustatzen zait, iruditzen zaidalako oso ondo harrapatzen duela giza izaera. Ulisesek etxera itzuli nahi du, etxekoen falta sentitzen du, eta hori denok ulertzen dugu ondo, baina, aldi berean, abentura-gose da. Orduan, etxera bidean doala, entretenitu egiten da. Eta uste dut pertsonak halakoak garela: segurtasuna behar dugu, baina abenturak ere irrikatzen ditugu. Ithaka nahi dugu, baina baita Troia ere.

Filologia klasikoa ikasi ostean, ez zenuen bide akademikotik segi. Zer dela eta?
Egia esan, bide akademikotik jarraitu nahi nuen. Nire familian funtzionario asko dago, eta nahiz eta beti hauspotu duten nire alderdi sortzailea, orobat esan didate zentzuzkoa izateko eta lan finko bat aurkitzeko; gero, nahi baldin banuen, aisialdian idatz nezakeen. Nire amarentzat batez ere obsesio bat zen nik oposizio bat egitea, eta ulertzen dut, zeren hark bazekien nolako oztopoak izaten ditugun emakumeok mundu honetan, eta horregatik esaten zidan zerbait segurua lortzeko, inork kendu ezin zidan zerbait, eta gero gerokoak. Horrenbestez, nire asmoa zen unibertsitatean sartzea, lan seguru hori edukitzeko eta ama lasaitzeko, eta gero, hortik aparte idaztea.

Baina?
Baina, doktoretza amaitu nuenean, berez, doktoretza-osteko beka bat eskatu behar izango nukeen, eta hori atzerrian egin behar da derrigorrez. Garai hartan aita minbiziarekin gaixotu zen, eta hura zaintzen geratzea erabaki nuen; gurasoak bananduta zeuden, eta ni nintzen aitak Zaragozan zeukan senide bakarra. Diagnostikoa eman ziotenean, urtebete bakarrik geratzen zitzaiola esan ziguten, eta geratzea erabaki nuen. Azkenean hiru urte izan ziren, eta berriro bizitza akademikora itzuli nahi izan nuenean, jada ez nintzen lehiakorra, hutsune bat zegoen: hiru urte argitalpenik gabe, kongresurik gabe...

Zaintza-lanak zigortu egiten dira.
Garai hartan ez zegoen ezer pentsatuta halako kasuetarako, norbaitek etenaldi bat egin nahi balu haur bat izateko edo gertukoak zaintzeko adibidez, eta uste dut halako egoerak aintzat hartu behar liratekeela; ibilbide akademikoa exijentea da, baina batzuetan geratzeko beharra dago, eta agian urte horiek ez lirateke kontuan hartu behar. Azken bost urteei erreparatzen zaie, ordea, eta hiru urteko hutsunea nuenez, trena galdu nuen, nolabait esatearren.

Kazetaritzaren munduan sartu zinen. Zer dela eta?
Hutsetik hasi behar nuen berriro, eta beste zerbait egin Filologia Klasikoko ikasketekin, mundu guztiaren arabera ezertarako balio ez duten ikasketa horiekin. Hala bururatu zitzaidan kazetaritzarena. Heraldo de Aragón egunkarira jo nuen; Aragoiko tokiko egunkaria da. Garaian, Guillermo Fatás zegoen zuzendari, fakultatean Antzinako historiako irakasle izandakoa. Zutabeak idazten hasiko nintzela proposatu nion: gaurko gaiez hitz egingo nuen, baina mitoren batekin, Antzinaroarekin edo etimologiarekin lotuz. Albisteak edo gai handiak beste ikuspegi batetik lantzeko. Ideia gustatu zitzaion, eta probatzeko esan zidan. Hala hasi nintzen, ziurtasunik gabe, baina nire begirada eskaintzeko gogotsu.

Zer eman dezake ikuspegi horrek? Batzuetan iruditzen zait, iraganari begiratzen zaionean, arriskutsua izan daitekeela akatsetatik ikastearen edo akatsak ez errepikatzearen diskurtso hori, berez asmo ona izan badaiteke ere, hutsa ere izan daitekeelako.
Bai, noski, hori baino askoz konplexuagoa da. Hala eta guztiz ere, ikuspegi interesgarria iruditzen zait. Gainera, unibertsitate publikoan ikasi eta ikertu dugunok, uste dut badugula ardura ikasitakoa eztabaida publikora ekartzeko, gertakariak ikuspegi apur bat konplexuago eta ez hain sinplifikatzaileetatik azter daitezen. Ez da gauza mekaniko bat, noski, ez da “akats hau egin dugu, eta ez da errepikatuko”. Baina, azken batean, demokrazia komunikazio-modalitate bat da, eta filosofiak, historiak, filologiak eta humanitateek, nahiz eta konponbide magikorik ez eskaini, debateari lagundu ahal diote, ez dadin hain lakarra izan, apur bat zainduagoa izan dadin, eta ez beti talkatik. Halaber, iraganeko falazia eta engainu eta manipulazio batzuk desmuntatzeko balio dezake, izan ere, argudio politikoak, batzuetan, halakoen gainean eraikitzen baitira.

Egia esan, nik ez dut askorik irakurri Antzinaroari buruz, urrun geratzen zaidala iruditu izan zait beti. Baina bazarete bitartekari batzuk (zu zeu, Anne Carson, Mary Beard...), eta zuek garai haien inguruan idatzi duzuenak bai piztu dit interesa.
Deigarria da, emakumeak gara denak.

 Bai, horixe ere galdetu nahi nizun, ea zuk loturarik ikusten duzun horretan.
Lehenik bitartekaritzaren edo dibulgazioaren galderari erantzungo diot. Uste dut zeregin hori —erraztea, laguntzea— oso garrantzitsua dela unibertsitatean. Gaur egun, dibulgatzailetzat hartzen bazaituzte, bigarren mailako ikertzailea zarela uste da, ez zara ikertzaile originala, iturri zuzenekin eta hitz teknikoekin dabilena. Dibulgazioa, beraz, gutxietsi egiten da. Baina oso inportantea da. Guk ikertu dugun hori guztia erabilgarria da gaur egungo gizartearentzat, zerikusia baitu zure bizitzarekin, baita latina edo greziera inoiz ikasi ez badituzu ere: zerikusia du zure kezkekin, zure egunerokoarekin, zure pasioekin, nork bere buruari egiten dizkiogun galdera eternoekin. Funtsean, horri buruz ari gara, eta hori zuri axola zaizu eta mundu guztiari axola zaio.

Eta, lehen aipatu dugun horretara itzulita, zer iruditzen zaizu hainbeste emakume aritzea gaur egun Antzinaroari buruzko zabalkundean?
Deigarria iruditzen zait, bai, eta maiz pentsatzen dut kontraesan horretan. Antzinako mundu latinoa sakonki misoginoa zen. Zu eta biok garaiko Grezian edo Erroman jaio izan bagina, ezingo ginateke idazleak izan, ezingo ginateke etorri hona hitzaldiak ematera, ni gaur etorri naizen moduan. Hitzaren zirkuitutik kanpo egongo ginateke; hitza gizonen kontua zen, eta hori oso argi azaltzen da Antzinaroko testu askotan.

Beraz?
Beraz? Zer iraultza klase gertatu da gehienbat emakumeok izan gaitezen mito horietara jotzen dugunak? Beharbada, hori guztia begirada kritikoago batetik lantzeko gai garelako izango da; ez dugu idealizatzen, eta ez ditugu greziarrak eredu gisa aurkezten, XIX. mendeko ikertzaileen kontrara. Guk, izan ere, greziarren eta erromatarren argi-ilunak ikusten ditugu, haien arazoak, gatazka, tentsioak... Joskurak non lehertzen diren ikusten dugu. Mito horiek berrirakurtzen ditugu, eta beste modu batera interpretatzen. Esate baterako, Troiako Helenari buruz beti esan izan da emakume guztiz eder hura zela, baina, egiaz, behin baino gehiagotan bahitu eta behartutako emakumea izan zen; salgai bat balitz bezala tratatu zuten, gerrako garaikur gisa.

Anne Carsonek, hain zuzen ere, badu antzezlan bat Norma Jean Baker of Troy izenekoa (Norma Jean Baker Troiakoa): Helenaren historiari heltzen dio, baina haren lekuan Marilyn Monroe jarrita. Oso interesgarria iruditu zait uztarketa hori.
Bai, gainera deigarria da zenbat aldiz azaldu izan diren historiako gerrak errua emakume bati egotzita. Emakumeen kulpabilizazioaren kate hori ikusten dugu (Eba, Pandora, Helena...), eta argi geratzen da mito horiek bizi-bizirik daudela oraindik gure gizartean. Hala, interesgarria da mitoetara itzultzea, munduari buruzko interpretazio trinko-trinkoak diren aldetik. Ideia bat islatzen dute, kontzeptu bat, eta mitoari helduta ideia horren kontra egin dezakezu, edo buelta eman, gaur egungoarekin lotu... Inés Ramón poeta argentinarrarekin, horixe egin genuen La mañana descalza (Goiza ortozik) izeneko liburuan: mito femeninoak bilatu, eta orainarekin lotu.

Esate baterako?
Adibidez, hor dago Kasandra. Iragarpenak egiten zituen etorkizunari buruz, baina ez zioten sinesten. Emakumeen lekukotasunak ez sinestea, haien ekarpenei baliorik ez ematea, hori ere gaur-gaurko kontua da, ezta? Eta gero badago beste antzezlan bat, Troiarrak, Euripidesena, emakumeek gerran ordaintzen duten prezioari buruzkoa. Eta Erregutzaileak tragedia, Eskilorena, non emakume batzuk Greziara iristen baitira, beren senarren indarkeriari ihes egiteko. Eta hor lantzen da indarkeria matxista, erbestea, migrazioa...

Mitoak gramatika unibertsal baten antzekoak dira, hori dute ona; oso erabilgarri gerta daitezke gure tradizioei, eraiki gaituzten kontakizunei eta gure zibilizazioaren zutarri ankerrei buruz hitz egiteko. Hortik begirada eta kritika oso interesgarriak egin daitezkeela iruditzen zait, bizi garen mundua birpentsatzeko.

Gaur arratsaldean [otsailak 23] hitzaldi bat eskainiko duzu hemen, Iruñean, Fernando Reyrekin batera —berak euskaratu du Infinitua ihi batean—. Itzulpengintzaren inguruan jardungo zarete.
Uste dut gure gizartean ez dugula nahikoa baloratzen itzulpenaren ofizioa. Nire editore guztiei eskatu izan diet itzultzailearen izena azalean ager dadila, eta gaur egun sinestezina iruditzen zait argitaletxe guztiek gauza bera ez egitea. Itzulpena oso zeregin konplexua da, esanahia ez ezik testuaren erritmoa edo musika ere islatu behar delako.

Zer ekarpen egiten digute itzulpenek, zure ustez?
Irakurlearentzat, bere mugetatik askatzeko tresna bat da itzulpena; ulertzen ditugun hizkuntzetako lanak bakarrik irakurri ahal bagenitu... Pentsa dezagun gure bizitzako liburu garrantzitsuetan: itzulpenik izan ezean, irakurri izango genituzkeen inoiz? Ziur aski, ez, beraz, itzulpenik gabe, mundua leku pobreagoa eta probintzianoagoa izango litzateke.

Infinitua ihi batean Espainiako Estatuko hizkuntza guztietara itzultzea nahi izan duzu, ezta?
Bai, niretzat amets bat zen hori lortzea, eta agenteari eskatu nion horretan saiatzeko. Aurrena katalanera itzuli zen, ondoren galizierara, eta gero, euskarara. Horren ostean aragoiera ere etorri da.

Aragoieraren kasuan, apustu argi bat zegoen hor atzean, ezta?
Bai, duintasuna eman nahi genion. Tradizionalki, landa-eremuarekin lotu izan da aragoiera, eta aragoiera-hiztunak ezjakintzat jo izan dira, eta gauza guztiz bidegabea eta mingarria da hori. Beraz, aldarrikapen bat egin nahi genuen, bidegabekeria hori jasan dutenengan pentsatuz. Infinitua ihi batean liburuan filosofia, historia, pentsamendua eta abarrak lantzen direnez, erakutsi nahi genuen aragoieraz ere adieraz daitezkeela gauza horiek denak; gainera, Aragoiko koroaren garaian, Plutarkoren klasikoak adibidez, aragoierara itzuli ziren, hortaz, aragoieraz halakorik egin ezin daitekeela aurreiritzi hutsa da. Uste dut hizkuntza txikien eta baztertuen alde egin behar dela argi eta garbi. Hizkuntzak aberastasuna dira, pentsamenduaren arkitekturak, eta ahalegin bat egin behar dugu, gal ez daitezen.