Ipurtargi gaziak
Zein gauza liluragarria argia sortzeko ahalmena izatea, ezta? Ipurtargiak, kakalardoen familiakideak, lehorreko izaki dirdiratsu ospetsuenak dira; baina itsasoan ere badira, ozeanoetan, distira egiten duten hainbat izaki biolumineszente.
Malko urdina (Noctiluca scintillans)
Taldea: Itsas dinoflagelatua /Protista: animalia, landare edo onddo ez diren organismoak.
Neurria: 200-2.000 mikrometro artean.
Non bizi da? Itsaso zabalean, modu pelagikoan, ur bero, hotz eta epeletan.
Zer jaten du? Planktona: diatomeoak, dinoflagelatuak, baita bakterioak, kopepodoak eta arrain-arrautzak ere.
Marea gorrien sortzaile da: Espezie honen elikagai-iturri nagusi den planktonaren kontzentrazio altuek, eta urtaroko aldeko baldintzek, malko urdina masiboki ugaltzea eragiten dute eta, ondorioz, “marea gorria” izenez ezagutzen den fenomenoa sortzen da.
Itsas animalien %76 biolumineszenteak dira, tamaina guztietakoak, krustazeo txikienetatik marrazo handietara, eta tartean baita txipiroi erraldoiak ere. Beraz, itsasoa “ipurtargiz” betea dagoela esan dezakegu, nahiz eta ez diren errazak ikusten, gehienak ur sakonetako espezieak baitira.
Baina nola sortzen du izaki bizidun batek argia? Naturak hainbat modu aurkezten dizkigu. Fotoforoa, substantzia kimiko jakin batzuen bidez (adibidez, luziferina) argia igortzen duen organoa da, itsas animalia batzuetan argi-puntuz osatua agertzen dena; arrainetan eta zefalopodoetan ikusten errazak izaten dira. Organo hau sinplea edo giza begia bezain konplexua izan daiteke, lenteak, kolore-iragazkiak eta islatzaileak baititu. Bestalde, badira beste hainbat animalia, argia, harrapakinen liseriketan xurgatzen dituzten substantzietatik abiatuta sor dezaketenak, espezializatutako zelulen bidez (fotozitoak), nahiz organismoak dituen bakterio sinbiotikoen laguntzaz.
Biolumineszentzia duten animalia entzutetsuenen artean, arrain abisopelagikoak daude, hau da, ozeanoetan, eguzki argirik iristen ez den 4.000-6.000 metro arteko sakoneratan bizi direnak. Bestalde, arrain lofiformeek, haragi distiratsuko beita bat dute, harrapakinak erakarri eta haiek irensteko, arrantza-teknika aurreratua bailitzan. Oroitzen Nemo-ren filmeko linterna-arrainaz? Bada, arrandegietan erosten dugun xapoa (Lophius budegassa) ere, familia berekoa da. Asturias parean inoiz topatu izan diren txipiroi erraldoiak (Architeuthis sp.) ere biolumineszenteak dira; horiek ere harrapakinak ehizatzeko erabiltzen dute argia. Egunez, sakonera handiko uretan egoten dira eta gauez sakonera txikiagoetara mugitzen dira, ehizatzera. Harrapakinak gerturatu ahala, argi distira bortitz batekin itsutzen dituzte, argazki kamera baten flash argia bailitzan.
Ur sakonetako marrazo batzuek (adibidez, Dalatias licha), hainbat hormonari esker (tartean melatonina edota prolaktina), argi ekoizpena kontrolatzen dute. Munduko marrazorik txikienak direnek (15 cm-koak) berriz, linterna-marrazoek (Etmopterus perryi), beren sexu organoetan duten fotoforoen argia espezie bereko kideei erakusten diete, harro, autopromozioa egiteko; horrela, ur ilun eta sakonetan bikotea topatzeko aukerak handitzen dituzte.
Ezin azken adibide hau aurkeztu gabe utzi: gure itsas “ipurtargi gazia”. Bizkaiko Golkoan badugu ipurtargien antzeko erreakzio kimikoa baliatuz argitzen den dinoflagelatu bat, malko urdina edo argi txinparta bezala ere ezaguna (Noctiluca scintillans). Itsas planktonaren parte den organismo zelulabakar honek luziferina molekularen oxidazio prozesuaz sortzen du argia. Organismo ñimiño horiek itsas azaleko bibrazioekin kitzikatzen direnean –dela olatuengatik, dela beste organismo batzuen presentziagatik–, argia sortzen dute. Gure kostaldean itsasontzi batean gauez nabigatzeko aukerarik izanez gero, hauxe, hitz gutxitan, izan dezakezun bizipena: txalupa baten muturrean, izurdeak brankako gilan saltoka, ilargi-igitai baten argitan eta ugaztunen bizkarretan barna, planktonaren biolumineszentzia. Txinpartaz, zipriztinez eta “ipurtargi gazi”-z bustitako ikuskizun paregabea. Itsasontzirik ezean, beste aukera, hondartzara iristen diren olatuek dakarten argia kontenplatzea. Baina, hori bai, hondartza basati samar batean beharko du, argi-kutsadurarik gabe, bestela, gure baitan pizten diren bazter miresgarri horiek ez baitira hain erraz ikusten.
Sardina bat... bi sardina... topatu ziren...
Atlantikoan, Mediterraneoan, Indikoan, Pazifikoan… Gauez bada, 25-55 metroko sakoneran; egunez sakonago, 100 metrorainokoan, harrapariengandik babesteko.
Ürx’aphal bat badügü
herrian trixterik,
Nigarrez ari düzü
kaloian barnetik,
Bere lagün maitiaz
beit’izan ützirik:
Kuntsola ezazie,
ziek adixkidik.
Atal honetan behin baino gehiagotan aipatu izan dugu izaki txikien munduan (gurean bezalaxe) itxurak okerrera eramaten gaituela, sarritan. Eta gaur dakarkigun laguna horren adibide garbia da, animalia gutxi izango baita Lurrean itxura ahulagoa edo kalteberagoa duenik. Horrez... [+]
Bi argazki aterako dizkiogu gure memoriari: batak Nafarroako Bardeetara eramango gaitu. Bertan, hautsez beteriko pista baten aldamenean, belar luzez osaturiko zelaitxo bat aurkituko dugu. Argazkiak erakutsiko du herpetologo gazte bat bertan barneratzen: begiak erne, zer ikusiko... [+]
Aurtengo udan ez dugu gure hondartzetan marmoka gehiegirik ikusi. Baina ehunka pertsona izan dira Kantauriko postuetan artatuak, Galiziatik Euskal Herrira. Marmokak? Ez. Karabela portugaldarrak orduan? Ezta ere. Oraingoan, arrain baten eztenak izan dira ur-ertzean hankutsik... [+]
Naturazaleren batek galdera hori irakurri eta pentsatuko zuen seguruenik: “Galdetzea ere! Ez dute zerikusirik!” Egia da, bai, behin ezagututa erraz desberdintzen direla oreina eta orkatza. Baina batzuentzat ez da erraza mendian halako animalia ikusi eta ziurtasunez... [+]
A ze fauna! atalaren lehen denboraldian, olatuz-olatu hainbat itsas izaki aurkeztu dizkizuet txoko honen traineruko kareletik. Ordea, bigarren denboraldiko nire lehen artikulua lagun bati gorazarre egin eta bere lanaren garrantzia azpimarratzeko erabili nahi dut:... [+]
Hegazti buruhandia dugu hau, baina ez egoskorra delako, baizik eta fisikoki buru handia duelako. Horregatik da ezaguna hegazti hau, euskaraz erabiltzen diren izen askok bere begi eta buru handiari egiten diote erreferentzia: buruhandi, txorihandi, begihandi, ahohandi…... [+]
Beste hainbat intsekturen kasuen modura, hau ere “tigre” hitzaren itzalpean izendatzen dute herrialde batzuetan. Jakina, halako izena jarriz gero espero zitekeen ehizarako trebetasuna ezin falta! Eta halaxe da, bai.
Errekastoa bizi doa harri eta harkaitz artean. Ur salto txikiak, ur lasterrak eta putzuak nahasten dira ibilguan zehar. Hotza dago ura, baina hala du gustuko uhandre piriniotarrak. Izan ere, korrontearen kontra igeri egitera ohituriko anfibio txiki honek ez du edozein bizitoki... [+]
Duela gutxiko kontua da. Iberiar katamotza (Lynx pardinus), mundu mailako felino espezie mehatxatuenetarikoa, “galtzeko arriskuan” egotetik “kaltebera” kategoriara igaro da IUCNren Espezie Mehatxatuen Zerrenda Gorrian. Espeziea kontserbatzeko egindako... [+]
Txikitan kaian arrantzatu ohi genituen ‘pantxito’ gehienak ziurrenik bisiguak izango ziren, baina nekez ikusten genituen bisigu handiak. Izatekotan, jatetxe ezagunetan izango zen, arraindegietako bisigu gehienak kanpotik ekarriak ziren bitartean. Egun, kostaldeko... [+]
Ur azaletik gertu dabiltza arrainak igerian. Zerbait uretarantz gerturatzen ari da, hegan: arrano bat dator, bere atzaparrak aurrerantz luzatuta eta zaplast! Uretan sartu da, bete betean. Arraina harrapatu ostean burua uretatik atera du arranoak, baina arrainak hondorantz egiten... [+]
Kakalardo adar-luze honen irudiak ez du zalantza izpirik uzten: ez du parekorik. Gure lurretan, eta Europa osoan ere, genero honetako espezie bakarra da. Bere tamaina handiak (kakalardo bat izateko, noski) eta bere kolorazioak gure begietan betiko txertatzen dira ikusteko... [+]
Gaztea denean ez du zalantzarako tarte askorik uzten. Suge gorbatadunak badu ezaugarri bat gainontzekoetatik bereizten duena: gorbata. Gorbata, edo batzuek deitzen dioten moduan, lepokoa. Izan ere, kolore arre edo ilun, berdexka edo urdina izan badaiteke ere gorputza, buruaren... [+]