ETB2k Torturas, el crimen mejor escondido dokumentala eman zuen igande gauez 360 grados saioan, eta askori oraindik hotzikara ez zaio gorputzetik joan han entzundakoengatik. Emankizunak momentu batzuetan hartzen duen estilo sentsazionalistaz edo dituen hutsune larriez –batez ere Ertzaintzak egindako torturez ari denean– hitz egin dezakegu. Baina torturaren drama islatzea lortu duela zalantzarik ez da.

Oroimen antifrankistaren altxorra da 'Gogor' diskoa. Klandestinitatean grabatua, 1968an Derioko seminarioa okupatu zuten abadeek abesten zituzten letre berak dira honakoak. Errepresio egoera gordinean, eduki politikoa nabari zaie kanta liturgikoei eta bertsoei: Eleiza pobrea, Iltzalle bat bezela, Egun da Santimamiña, Iñok nai ba'dau eta Ez, ez dut nahi dira abesti ezagunenetako batzuk. Gehienak Youtuben daude entzungai, hemen bilduma:

Ehun urte beteko dira azaroaren 11n Lehen Mundu Gerra amaitu zela Europan. Hark utzitako zauri eta arrakalak oraindik agerian ditugu gurean eta kontakizun historiko ofizialari aurre egiteko antolatu dute 1914-1918 euskal oroitzapena itzaletik argira ekitaldia Baionan.

Patxi Lakunzak, 6 urteko umeak, tiro hotsak entzun zituen errekan arrantzan zela. Bi pertsona ikusi zituen, 17 urteko gazte bat fusilatu berri zutenak. “Alde hemendik eta ez esan ezer” esan zioten. 80 urte geroago, Jose Angel Munduate eta haren familia osaba zaharraren –Marcelo Lasa Ceberio, Olaberria (Gipuzkoa)– heriotzaz ikertzen hasi zen.

1766. urtean, jauntxoek gariaren prezioa igo zutelako, herri matxinada antolatu zen Azkoitian eta Azpeitian. Gertakari horretan oinarritutako Matxinada antzezlana estreinatuko dute larunbatean Azpeitiko Soreasu antzokian. Imanol Elias zenak idatzi zuen testuan oinarrituta, lehen aldiz taularatuko dute.

Jubilatuta dago Luis Angel Gaintza (Bilbo, 1942), baina inola ere ez geldi. Bilboko kaleetan txistulari, plaza dantza saioetan dantzari eta Bilbo Kantari zuzentzen ikusiko dugu, baina batez ere alderdi, sindikatu eta kultura elkarte gehienetan ezagutzen dute, hainbat agiritegirentzat aldizkari, kartel, panfleto eta bestelako denetariko dokumentazioa biltzen ibili baita azken 40 urteotan, musu-truk.

.

Jaizkibelgo errepidea egiten ibili ziren gerraosteko trabajadoreen barrakoiak txukuntzen segituko dute Lezoko elkarte memorialista nahiz ekologistek “hispanitatearen” egunean.

Iruñeko Erorien Monumentuak eta haren kriptan jeneral frankistei eskainitako hileroko mezek eztabaida sortzen jarraitzen dute. Oraingoan, gaiari buruz 2017an  “A sus muertos” dokumentalaren egileak, Clemente Bernard eta Carolina Martinez, espetxera sartu nahi dituzte ikus-entzunezkoan erabilitako irudi batzuen harira. Azaroaren 14an hasiko da epaiketa Nafarroako 3. zigor-epaitegian. Bernardekin hitz egin dugu kasuaz.

Mugaldeko jendea, halabeharrez, mugalari lanetan aritzen da maiz. Jendearekin batera igarotzen dira, batetik bestera, ondasunak eta kontakizunak. Bidasoaren alde bietan, oraindik ere, historia hurbilaren hainbat istorio dabiltza harat-honat: ahozkoak, idatzizkoak, ikus-entzunezkoak. Esaterako, Comète sarearena. Irailaren 14tik16ra, Bigarren Mundu Gerrako ihes-lerroan barrena ibili dira hemeretzigarrenez, eta emakume eta gizon haiek duela 75 urte inguru egindakoa oroitu dute. 

Irailaren 27an bete ziren 43 urte Juan Paredes Manot Txiki`` zarauztarra, Anjel Otaegi azpeitiarra eta FRAPeko José Huberto Baena, Ramón García Sanz eta José Luis Sánchez fusilatu zituztela. Euskal Herrian ezezik, Kataluniako Cerdanyolako Can Catá basoan, 'TXiki' hil zuten lekuan ere omenaldia egin zuten.