Albert Le Layek ez zuen trukean ezer eskatu
Canfranc (Huesca, Espainia), 1940ko ekaina. Charles De Gaulle jenerala buru zuen Londresko Frantzia Askearen gobernuak erabaki baten berri eman zion Albert Le Lay Canfranceko nazioarteko tren geltokiko Frantziako aduanako arduradunari: bere postuan geratu behar zuen. Ez zirudien aginduak garrantzia berezirik zuenik, baina Frantziako erbesteko gobernu sortu berriaren lehen erabakietakoa izan zen, eta gerora pisu handia izango zuen.
Albert Le Lay Brest-en (Bretainia) jaio zen 1899an. Ontzigintza-eskolan sartzea zuen txikitako ametsa, baina Lehen Mundu Gerran parte hartu behar izan zuen eta, gatazka amaituta, lehorrean geratzea erabaki zuen: Aduana Zerbitzuan oposaketak atera zituen 1921ean. Lehen lana Charlevillen eman zioten, Frantzia eta Belgikaren arteko mugan, baina berehala, 1923an Hendaiako tren geltokira bidali zuten. Hantxe egon zen zortzi urtez, 1931 arte, eta Frantzia eta Espainiako estatuetako muga sakon ezagutzea ederki aprobetxatuko zuen aurrerago. Hendaiatik Brest jaioterrira joan zen orduan, eta, handik Parisera, nazioarteko harremanetako goi funtzionario gisa.
Canfranc-en garrantzia
1940an destinatu zuten Canfrancera. 1936ko Gerran Pirinioetako pasabide horretako trafikoa eten egin zen eta, inauguratzean “Espainiaren Europarako atetzat” jo zutena, abandonatuta utzi zuten diktadura jaioberriek. Baina Parisko gobernuak gogoan zuen Lehen Mundu Gerran Pirinioetako pasabideek garrantzi handia izan zutela, eta nazioarteko tren-geltokia berriro martxan jartzeko enkargua egin zioten Le Layri, 1940ko hasieran.
Ez dakigu naziengandik ihesian zebiltzan zenbat pertsona salbatu zituen Le Layren sareak, baina, nahiz eta datu zehatzik ez izan, milaka izan zirela diote zenbait iturrik
Hilabete batzuk geroago erbesteko gobernutik jaso zuen agindua ederki bete zuen: itxuraz, bere postuari eutsi zion Petain mariskalaren agindupean, baina ezkutuan Londresko gobernuarentzat eta Erresistentziarentzat espioitza, trafiko eta lotura lanetan arituko zen. Mugaz bi aldeetako herritarren laguntzaz, 1941etik 1943a arte jardungo zuen sarea antolatu zuen; sare haren bidez, materiala, dokumentuak, dirua eta, batez ere, pertsonak mugaren alde batetik bestera pasa zituzten. Ez dakigu naziengandik ihesian zebiltzan zenbat pertsona salbatu zituen sareak, baina, nahiz eta datu zehatzik ez izan, milaka izan zirela diote zenbait iturrik.
1943an Gestapok bretoiaren jardueren berri izan zuen eta atxilotu egin zuen. Baina Le Layek ihes egitea lortu zuen eta gerra amaitu bitartean Frantzia Askeko armadarekin bat egin zuen.
Ez zuen aitortzarik nahi
Gerra amaitzean, bere zerbitzuengatik eskaini zizkioten kargu eta ohore guztiei muzin egin zien. Gainera, senitartekoei espreski eskatu zien urte haietako jarduerei buruz ez hitz egiteko; isiltasuna Victor Fairen fisika katedradunak, Le Layren bilobak hautsi zuen duela urte batzuk eta horri esker dakigu bretoiaren lan eskergaren berri.
Albert Le Layk ez zuen ezer ere eskatu egindako lanaren eta bere bizia arriskatzearen truke. Parisen eskaini ziotenari uko egin eta Canfrancera itzuli zen eta geltokian jardun zuen lanean 1957. urtera arte
Baina Albert Le Layk ez zuen aitortzarik nahi, ez zuen ezer ere eskatu egindako lanaren eta bere bizia arriskatzearen truke. Parisen eskaini ziotenari uko egin eta Canfrancera itzuli zen eta geltokian jardun zuen lanean 1957. urtera arte. Erabakia Canfranceko herritarrekiko leialtasunez eta esker onez hartu zuela esan zien senideei. Berarentzat nahi ez zuen aitortza egin nahi zien inguruko biztanleei, gatazka urteetan besteei laguntzeko hartu zituzten arriskuak eskertzeko.
Donibane Lohizunen hartu zuen erretiroa, eta han bizi izan zen Lucienne Tholomé emaztearekin, 1988an hil zen arte.
Cervera de la Marenda (Ipar Katalunia), 1906. Herriko emakume garraiatzaileak lan baldintza eskasen aurka altxa ziren. Espainiako eta Frantziako estatuetako trenbideen zabalera desberdinak eraginda, garraiatzaileek Mediterraneoko kostaldetik zetozen zitrikoak tren batzuetatik... [+]
Neumark-Nord (Alemania) aztarnategian 50 metro koadroko gune berezia topatu dute adituek, Science Advances aldizkarian adierazi dutenez. Bertan, neandertalek ehizatutako ugaztun handien hezurrak apurtzen zituzten –172 zaldi, orein eta bobidoren hezurrak topatu... [+]
541. urtean izurriak Bizantziar Inperioa astindu zuen. Historian erregistratutako lehen pandemiatzat jotzen da, eta luzaroan historialariek uste izan dute Afrikako ipar-mendebaldean izan zuela jatorria.
Baina berriki The Journal of Interdisciplinary History aldizkarian... [+]
Anstey (Ingalaterra), 1779. Leicesterren kanpoaldeko herriko ehungintza fabrika batean, ugazabak Ned Ludd izeneko aprendizari errieta eta jipoia eman zizkion, ehungailua gaizki erabiltzen ari omen zelako. Haserre, Luddek mailu bat hartu eta bi makina hondatu... [+]
Kurdistanen, Burdin Aroko Kani Koter hilerriaren indusketa lanetan, nazioarteko arkeologo talde batek, beste hainbat objekturen artean, duela 4.700 urteko zeramikazko ontzi bat aurkitu berri du, barruan substantzia beltz bat zuena.
Sustantzia horri kohl deritzo... [+]
Guangzhou (Txina) 1925eko ekainaren 23a. 100.000 herritar inguru bildu ziren atzerriko potentzia inperialisten aurkako martxan. Maiatzaren 30ean britainiarrek hainbat manifestari hil zituzten Shangaiko protestaldi batean. Hildakoekiko elkartasunez Guangzhouko langileek greba... [+]
Donostia, 1960. Fermin Leizaola 16 urteko gazteak San Telmo Museoan zegoen Aranzadi Zientzia Elkarteko idazkaritzara jo zuen, bertako Espeleologia Sailean aritzeko prest.
Ez zen San Telmora egiten zuen lehen bisita izan; 1975eko ekainean Zeruko Argia-rekin... [+]
Ascension uhartea, 1725eko maiatzaren 5a. “Holandar ontziteriako komandantearen eta kapitainen aginduz, ni, Leendert Hasenbosch, uharte bakartu honetan lehorreratu naute, nire zorigaitzerako”.
Herbeheretar marinela, 1695ean Hagan jaioa, Ekialdeko... [+]
Qumrameko biribilkiek eta Itsaso Hileko Eskuizbribuek (K.a. III-K.o. I) judaismoaren eta kristautasunaren garapenari buruzko informazio eta interpretazio asko eragin ditu aurkitu zituztenetik. Berriki AA erabiltzen duen Enoch datazio sistemaren bidez, izkribu zaharrenak uste... [+]
Segovia (Espainia), duela 43.000 urte inguru. Neandertal batek hatza pigmentu gorritan busti eta puntu bat margotu zuen 25 cm inguruko harri baten erdian. Harria 2022an aurkitu zuten arkeologoek San Lazaro leizean, eta, analisi multiespektral xehea egin ondoren, puntu gorri... [+]
Austraiko Wels hirian, erromatar garaiko Ovilava kolonian, mila metro koadrotik gorako villa aberatsa industen hasi ziren 2023an, eta, berriki, K.o. II. mendeko hiru mosaiko aurkitu dituzte. Arduradunen esanetan, aurkikuntza horretan "bat egiten dute kalitate artistikoak,... [+]
Saint-Cloud (Frantzia), 1810eko apirilaren 1a. Napoleon enperadorea Maria Luisa Austriakoarekin ezkondu zen, eta eztei-tarta ikusgarria Marie-Antoine Carême (1784-1833) sukaldari ospetsuak egin zuen.
Baina Carême gorteko luxuetatik urrun jaio zen, Pariseko... [+]
Duela mende bat Perun aurkitutako momia baten aurpegiko tatuajeak aztertu berri dituzte. Emakumezko baten momia da eta 800 urte inguru ditu. Adituek ez dakite zer funtzio zuten tatuaje horiek, baina oso bereziak direla nabarmendu dute.
Batetik, aurpegiko... [+]
Veneziako urmaela, 452. urtea. Hunoen inbasioak bultzatuta, Italiar penintsulako barrualdeko hainbat biztanlek eremu zingiratsuan hartu zuten behin behineko babesa. Baina lonbardiarren inbasioak iritsi ziren urte batzuetan, eta bizitoki iraunkorra bihurtuko zen etorkin... [+]
Erromako San Giovanni in Laterano plazan, errutinazko indusketa bat egiten ari zirela, arkeologoek IX.-XIII. mendeetako jauregi baten arrastoak topatu dituzte ezustean. Eta garai hartako aita santuen bizitokia izan litekeela uste dute. Bestela esanda, baliteke Patriarkatua... [+]