Awarei izarrak lapurtu zizkieten
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Tijarafe (Kanariar Uharteak), XIV. mendearen erdialdea. Lehen monje katolikoak La Palma uharteko inguru horretara iritsi zirenean, ikusi zuten awarek, bertako aborigenek, Eguzkia, Ilargia eta izarrak gurtzen zituztela.
Eta azken urteetan Tijarafen egindako kanpaina arkeologikoek hori berretsi dute. Bertako udalak eta Cultania enpresak antolatutako Occidente proiektuaren baitan, uda honetan Tijarafeko III. Campus Arkeologikoa egin dute, eta 30 aztarnategi inguru identifikatu dituzte. “Dentsitate handiko okupazio aborigena adierazten du horrek”, Javier Soler arkeologoaren hitzetan. Guztira, ehundik gora aztarnategi erregistratu dituzte. Paraje hartako sakan eta kobazulo ugarietako batzuk hildakoak ehorzteko eta izarren gurtzarako erabiltzen zituztela baieztatu dute, eta beste batzuk, horretarako egokiagoak zirenak, bizitoki modura. “Unitate domestiko zabalak osatzen zituzten, ingurua ekonomikoki ustiatzen zutenak, eta paisaiaz sinbolikoki jabetzen zirenak”.
Awaren sinesmenak ez zituzten besterik gabe suntsitu, teologia katolikoaren arabera interpretatu zituzten. “Bertakoen diskurtsoa ezagutu eta estrategikoki manipulatu zuten, besteak beste, irudien gurtza eredu dogmatiko modura inposatuta”
Baina gaztelarrak iritsi zirenean, sinbolikoki nahiz ekonomikoki jabetu ziren inguru haietaz. Monje katolikoen ondoren, XV. mendean, konkista militarra iritsi zen, eta horrekin batera ebanjelizazio behartua. “Indigenen praktikak debekatu zituzten, uharteetako kosmogonia baztertu zuten eta ezagutza modu propioak desegin zituzten, berriak barneratu zitzaten”, dio Miguel A. Martín González historialari eta La Palma uharteko Historiaurreari buruzko Iruene aldizkariko sortzaile eta zuzendariak. “Kristautze prozesua nahiko azkarra izan zen, akulturazio basatiari eta sinkretismoari esker”. Izan ere, awaren sinesmenak ez zituzten besterik gabe suntsitu, teologia katolikoaren arabera interpretatu zituzten. “Bertakoen diskurtsoa ezagutu eta estrategikoki manipulatu zuten, besteak beste, irudien gurtza eredu dogmatiko modura inposatuta”. Esaterako, XVI. mendea hasi berritan, Kandelarioko Ama Birjinaren irudi bat eraman zuten Tijarafera, Pino Araujo sakanako kobazulo batean sartu zuten, ordurarte awarek erabilitakoa, eta “Ama Birjinaren kobazuloa” esango zioten handik aurrera.
Gaur egun, Kandelario egun inguruan, otsailaren 2an, Tijarafeko Kandelario elizatik Canopus izarra La Pileta eta Guanche haitzen artetik agertzen dela ikus daiteke. Bi haitz horietan labarretako grabatuak, kanalak eta bestelako arrastoak aurkitu dituzte, awarentzat toki sakratuak ziren seinale. Katolikoak bereganatu baino lehen, haientzat Canopus izarrak euri garaia iragartzen zuen.
Eta, gaur egun, urriaren 12an, Kanariar Uharteetan nahiz Amerikan egindako suntsipen kulturala ospatzen dute oraindik batzuek.
Mainz (Alemania), 1454. Johannes Gutenbergek eskala handian inprimatutako lehen liburua argitaratu zuen, Berrogeita bi lerroko Biblia izenez ezagutzen dena. Gutenbergek ez zuen inprenta asmatu; dakigula, Txinan, 1040an, Bi Shengek asmatu zuen inprimatzeko lehen makina... [+]
1991n Alpeetako glaziar batean aurkitu zutenetik, hotzak hain ondo kontserbatutako Ötziren gorpuzkinak informazio iturri oparoa izan dira. Berriki Communications Biology aldizkarian aditzera eman dutenez, momia naturalaren kaxa torazikoa digitalki berregin dute, eta Homo... [+]
Ituren (Nafarroa), 1777. Erramun Joakin Sunbil (1755-1821) arotza Donamariako Joana Mari Ezpondarekin ezkondu zen. Ia 40 urte eman zituzten ezkonduta, Joana Mari 1806an hil zen arte. Eta tarte luze horretan, noizbait, Iturengo arotzak santu baten kobrezko estatua urtu omen zuen... [+]
Cervera de la Marenda (Ipar Katalunia), 1906. Herriko emakume garraiatzaileak lan baldintza eskasen aurka altxa ziren. Espainiako eta Frantziako estatuetako trenbideen zabalera desberdinak eraginda, garraiatzaileek Mediterraneoko kostaldetik zetozen zitrikoak tren batzuetatik... [+]
Neumark-Nord (Alemania) aztarnategian 50 metro koadroko gune berezia topatu dute adituek, Science Advances aldizkarian adierazi dutenez. Bertan, neandertalek ehizatutako ugaztun handien hezurrak apurtzen zituzten –172 zaldi, orein eta bobidoren hezurrak topatu... [+]
541. urtean izurriak Bizantziar Inperioa astindu zuen. Historian erregistratutako lehen pandemiatzat jotzen da, eta luzaroan historialariek uste izan dute Afrikako ipar-mendebaldean izan zuela jatorria.
Baina berriki The Journal of Interdisciplinary History aldizkarian... [+]
Anstey (Ingalaterra), 1779. Leicesterren kanpoaldeko herriko ehungintza fabrika batean, ugazabak Ned Ludd izeneko aprendizari errieta eta jipoia eman zizkion, ehungailua gaizki erabiltzen ari omen zelako. Haserre, Luddek mailu bat hartu eta bi makina hondatu... [+]
Kurdistanen, Burdin Aroko Kani Koter hilerriaren indusketa lanetan, nazioarteko arkeologo talde batek, beste hainbat objekturen artean, duela 4.700 urteko zeramikazko ontzi bat aurkitu berri du, barruan substantzia beltz bat zuena.
Sustantzia horri kohl deritzo... [+]
Guangzhou (Txina) 1925eko ekainaren 23a. 100.000 herritar inguru bildu ziren atzerriko potentzia inperialisten aurkako martxan. Maiatzaren 30ean britainiarrek hainbat manifestari hil zituzten Shangaiko protestaldi batean. Hildakoekiko elkartasunez Guangzhouko langileek greba... [+]
Donostia, 1960. Fermin Leizaola 16 urteko gazteak San Telmo Museoan zegoen Aranzadi Zientzia Elkarteko idazkaritzara jo zuen, bertako Espeleologia Sailean aritzeko prest.
Ez zen San Telmora egiten zuen lehen bisita izan; 1975eko ekainean Zeruko Argia-rekin... [+]
Ascension uhartea, 1725eko maiatzaren 5a. “Holandar ontziteriako komandantearen eta kapitainen aginduz, ni, Leendert Hasenbosch, uharte bakartu honetan lehorreratu naute, nire zorigaitzerako”.
Herbeheretar marinela, 1695ean Hagan jaioa, Ekialdeko... [+]
Qumrameko biribilkiek eta Itsaso Hileko Eskuizbribuek (K.a. III-K.o. I) judaismoaren eta kristautasunaren garapenari buruzko informazio eta interpretazio asko eragin ditu aurkitu zituztenetik. Berriki AA erabiltzen duen Enoch datazio sistemaren bidez, izkribu zaharrenak uste... [+]
Segovia (Espainia), duela 43.000 urte inguru. Neandertal batek hatza pigmentu gorritan busti eta puntu bat margotu zuen 25 cm inguruko harri baten erdian. Harria 2022an aurkitu zuten arkeologoek San Lazaro leizean, eta, analisi multiespektral xehea egin ondoren, puntu gorri... [+]
Austraiko Wels hirian, erromatar garaiko Ovilava kolonian, mila metro koadrotik gorako villa aberatsa industen hasi ziren 2023an, eta, berriki, K.o. II. mendeko hiru mosaiko aurkitu dituzte. Arduradunen esanetan, aurkikuntza horretan "bat egiten dute kalitate artistikoak,... [+]
Canfranc (Huesca, Espainia), 1940ko ekaina. Charles De Gaulle jenerala buru zuen Londresko Frantzia Askearen gobernuak erabaki baten berri eman zion Albert Le Lay Canfranceko nazioarteko tren geltokiko Frantziako aduanako arduradunari: bere postuan geratu behar zuen. Ez zirudien... [+]