3D maparik zaharrena?
Bretainia mendebaldea, duela 3.900-3.650 urte. Brontze Aro hasieran Finisterre inguruan bizi ziren gizakiek hainbat lerro, zirkulu eta irudi grabatu zituzten bi metro luze eta metro eta erdi zabal den lauza batean. Harri grabatua, egun Saint-Bélec lauza esaten zaiona, hilobi batean ehortzi zuten gero.
1900. urtean, Paul du Chatellier arkeologoak harritzarra aurkitu zuen, inguru haietako nekropolian indusketa lanetan ari zela. Grabatua tumulutik atera eta Kernuz gazteluan (Pont-L’Abbé) zeukan museotxoan ikusgai ipini zuen. Chatellierren jakin-mina piztu zuten zirrimarra haiek, baina ez zuen jakin horiek interpretatzen: “Kopaz, zirkuluz eta irudiz jositako monumentu bitxi hau deskribatzea zaila da. Ez gaitzala fantasiak engainatu, utz diezaiogun agian egun batean azalduko den Champolion bati gure ordez irakur dezan”.
1911n, Chatellier hil zenean, familiak bilduma osoa (Saint-Bélec lauza barne) Saint-Germain-en-Laye-ko Arkeologia Museo Nazionalari saldu zion. Museoko sotoan ahaztuta egon zen harlauza mende osoan, 2014an berriro aurkitu zuten arte. Bretainia Mendebaldeko Unibertsitateko Yvan Pailler eta Bournemoutheko Unibertsitateko Clément Nicolas arkeologoak arduratu dira objektua ikertzeaz. Harria digitalizatu dute eta gizakiak egindako marka eta aldaketa guztiak xehe aztertu. Marraz lotutako motiboengatik, mapa bat izan zitekeela pentsatu zuten hasieratik. Gero ikusi zuten harriaren erliebe naturala ere aldatu zutela kartografo aitzindari haiek, eremu erreal baten orografia adierazteko. Beraz, Saint-Bélec hiru dimentsiotako mapa litzateke.
Eta, azkenik, mapak Bretainiako zer eremu jakin jasotzen duen ere ondorioztatu dute: Odet ibaiaren bailarako 13 kilometroko tartea. Coadriko muinoak, Mendi Beltzak eta Landulan mendigunea identifikatu daitezke harrian, lerroek ibai-sarea adierazten dute, eta hainbat marka bat datoz Brontze Aroko eraikinen, tumuluen edo bideen arrastoekin. Geolokalizazioaren bidez ondorioztatu dute mapak %80ko zehaztasunez irudikatzen duela ingurua. Antzeko hainbat pieza aurkitu dira munduan, baina orain arte ez da lortu beste mapa horiek nongo erliebea irudikatzen duten jakitea. Clément Nicolasek dioenez, “identifikatutako lurralde baten maparik zaharrena izan daiteke”.
Arkeologoek ez dakite zergatik egin zuten mapa, ezta hilobi batean zergatik ehortzi zuten ere. Agian lurralde hartako agintariek enkargatu zuten lana, lurraldearen jabetza berresteko-edo, eta leinuko buruzagi bat hil zenean harekin batera ehorztea erabakiko zuten. Edo agian harria grabatu zuen artista bere obrarekin batera ehortzi. Clément Nicolasek gauza bat dauka argi: “Iraganeko jendarteen ezagutza geografikoa gutxiesteko joera daukagu”.
Bedale udalerrian (Yorkshire, Ingalaterra) altxor bikingo bat aurkitu zuten 2012an. Archaeometry aldizkarian argitaratu dutenez, berriki altxor horretako zilarrezko piezak aztertu dituzte. Zehazki, berunaren eta oligoelementuen isotopoak aztertuz, zilarraren jatorria zein den... [+]
Duisburg (Germaniako Erromatar Inperio Santua), 1569. Gerard De Kremer (1512-1594) geografo, matematikari eta kartografo flandriarrak, Gerardus Mercator izen latinizatuaz ezagunak, proiekzio kartografiko berri bat diseinatu zuen. Proiekzio mota zilindrikoa zen, ekuatorearekiko... [+]
Mainz (Alemania), 1454. Johannes Gutenbergek eskala handian inprimatutako lehen liburua argitaratu zuen, Berrogeita bi lerroko Biblia izenez ezagutzen dena. Gutenbergek ez zuen inprenta asmatu; dakigula, Txinan, 1040an, Bi Shengek asmatu zuen inprimatzeko lehen makina... [+]
1991n Alpeetako glaziar batean aurkitu zutenetik, hotzak hain ondo kontserbatutako Ötziren gorpuzkinak informazio iturri oparoa izan dira. Berriki Communications Biology aldizkarian aditzera eman dutenez, momia naturalaren kaxa torazikoa digitalki berregin dute, eta Homo... [+]
Ituren (Nafarroa), 1777. Erramun Joakin Sunbil (1755-1821) arotza Donamariako Joana Mari Ezpondarekin ezkondu zen. Ia 40 urte eman zituzten ezkonduta, Joana Mari 1806an hil zen arte. Eta tarte luze horretan, noizbait, Iturengo arotzak santu baten kobrezko estatua urtu omen zuen... [+]
Cervera de la Marenda (Ipar Katalunia), 1906. Herriko emakume garraiatzaileak lan baldintza eskasen aurka altxa ziren. Espainiako eta Frantziako estatuetako trenbideen zabalera desberdinak eraginda, garraiatzaileek Mediterraneoko kostaldetik zetozen zitrikoak tren batzuetatik... [+]
Neumark-Nord (Alemania) aztarnategian 50 metro koadroko gune berezia topatu dute adituek, Science Advances aldizkarian adierazi dutenez. Bertan, neandertalek ehizatutako ugaztun handien hezurrak apurtzen zituzten –172 zaldi, orein eta bobidoren hezurrak topatu... [+]
541. urtean izurriak Bizantziar Inperioa astindu zuen. Historian erregistratutako lehen pandemiatzat jotzen da, eta luzaroan historialariek uste izan dute Afrikako ipar-mendebaldean izan zuela jatorria.
Baina berriki The Journal of Interdisciplinary History aldizkarian... [+]
Anstey (Ingalaterra), 1779. Leicesterren kanpoaldeko herriko ehungintza fabrika batean, ugazabak Ned Ludd izeneko aprendizari errieta eta jipoia eman zizkion, ehungailua gaizki erabiltzen ari omen zelako. Haserre, Luddek mailu bat hartu eta bi makina hondatu... [+]
Kurdistanen, Burdin Aroko Kani Koter hilerriaren indusketa lanetan, nazioarteko arkeologo talde batek, beste hainbat objekturen artean, duela 4.700 urteko zeramikazko ontzi bat aurkitu berri du, barruan substantzia beltz bat zuena.
Sustantzia horri kohl deritzo... [+]
Guangzhou (Txina) 1925eko ekainaren 23a. 100.000 herritar inguru bildu ziren atzerriko potentzia inperialisten aurkako martxan. Maiatzaren 30ean britainiarrek hainbat manifestari hil zituzten Shangaiko protestaldi batean. Hildakoekiko elkartasunez Guangzhouko langileek greba... [+]
Donostia, 1960. Fermin Leizaola 16 urteko gazteak San Telmo Museoan zegoen Aranzadi Zientzia Elkarteko idazkaritzara jo zuen, bertako Espeleologia Sailean aritzeko prest.
Ez zen San Telmora egiten zuen lehen bisita izan; 1975eko ekainean Zeruko Argia-rekin... [+]
Ascension uhartea, 1725eko maiatzaren 5a. “Holandar ontziteriako komandantearen eta kapitainen aginduz, ni, Leendert Hasenbosch, uharte bakartu honetan lehorreratu naute, nire zorigaitzerako”.
Herbeheretar marinela, 1695ean Hagan jaioa, Ekialdeko... [+]
Qumrameko biribilkiek eta Itsaso Hileko Eskuizbribuek (K.a. III-K.o. I) judaismoaren eta kristautasunaren garapenari buruzko informazio eta interpretazio asko eragin ditu aurkitu zituztenetik. Berriki AA erabiltzen duen Enoch datazio sistemaren bidez, izkribu zaharrenak uste... [+]
Austraiko Wels hirian, erromatar garaiko Ovilava kolonian, mila metro koadrotik gorako villa aberatsa industen hasi ziren 2023an, eta, berriki, K.o. II. mendeko hiru mosaiko aurkitu dituzte. Arduradunen esanetan, aurkikuntza horretan "bat egiten dute kalitate artistikoak,... [+]