1977ko ekaineko bozen emaitzen ondorioz eraturiko Espainiako Diputatuen Kongresuak Konstituzioaren zirriborroa idazteko, esan liteke, gehiago edo gutxiago diktadura frankistarekin lotutako lau gizon hautatu zituela: APko Manuel Fraga (Francoren ministro ezaguna) eta UCDko Gabriel Cisneros (Gorte frankistetan 1971tik, Soriatik, kontseilari nazional), Miguel Herrero (1976-1982 UCD, 1982-1989 AP, eta 1989-2004 PP), J. Pedro Pérez Llorca (Puente Ojearen arabera, transfuga, FLPtik --Frente de Liberación Popular-- UCDra, eta Suarezen gobernuan ministro izango zena); eta, oposizio antifrankistako hiru: PSOEko Gregorio Peces-Barba, eta bi katalan, Talde Parlamentario Komunistaren ordezkaritzan PSUCeko Jordi Sole Tura, eta, Kataluniako Konbergentzia Demokratikoko Miquel Roca, nazionalista katalan eta euskaldunen ordezkari gisara. Beste batzuek ere kolaboratu zuten, baina zazpi horiek izan ziren konstituzioaren idazle, hein batean behintzat, zeren beste batzuek ere idatzi edo finkatu baitzituzten artikulu garrantzitsu batzuk jarraian ikusiko dugun bezala.

Konstituzioaren bigarren artikuluak polemika handia sortu zuen parlamentuan bezala handik kanpo. “Nazionalitateak” kontzeptua sartu behar zen edo ez, hori zen eztabaidaren muina. Hiru posizio nagusi agertu ziren, eta posizio horietako bakoitzaren barruan ñabardurak. Lehen posizioa, nazio bakarra espainola zela defendatzen zutenena, termino esentzialistetan; bigarrena, Espainia nazioa ez baizik eta Estatua zela eta estatu horrek bere baitan nazioak zituela defendatzen zutenena, lehen posiziokoek nazioaz zuten kontzeptu berbera izaki bigarren posiziokoek ere; eta, hirugarren posiziokoek defendatzen zuten Espainian elkarrekin bizi zirela nazio edo nazionalitate ezberdinak, eta Espainiako Estatua ez ezik “nazioen nazioa” zela¹.

Alderdi katalan gehienentzat, Katalunia nazioa zen Espainia plurinazionalaren barruan. Nazionalismoaren beste zati batentzat, Katalunian bezala Euskal Herri penintsularrean edo egungo EAEn, Espainia ez zen nazioa, baizik eta estatua.

Baina definizioak definizio, alderdi bakoitzak etorkizun politikorako zer defendatzen zuen? Orduan EE alderdian zegoen F. Letamendia eztabaida hartan izan zen, eta haren lekukotasunaren arabera, nazioen arazoa sakontasunean azaldu zutenak, hain zuzen ponentziaren markotik noranzko ezberdinetan ateratzen zirelako Fraga eta Arzallus izan ziren². Fragaren iritzian, nazionalitateak terminoa ez zuen Konstituzioak jaso behar, zeren hortik bidea irekitzen zen nazionalitateen printzipioari, eta ustezko autodeterminazio eskubide eta estatu propioari. Eta Arzallusek?

Hura nazionalitateak terminoa sartzearen alde, noski, baina hortik autodeterminazio eskubidea defendatzera igaro gabe, auto-mugatuz termino horren norainokoa. Besteak beste, Arzallusek gogora ekarri zuen nazionalitateen printzipioa agertu aurretik Euskal Foruetan bazela Koroarekin ituna hausteko aukera, eta haren arabera: “babestuko gaituena eta ondo tratatuko gaituena bilatzea zehazki formula sezesionista zela” baina amaitu zuen esanez, Monarkian bazuela konfiantza: “guretzat, Koroaren balio berezi eta berariazkoa da beren burujabetza mugatzen duten herri askeen elkargune eta batasun lotura izatearena³. Aurrerago, Arzallusek berriro lasaitu zituen Espainiaren batasun zatiezinaren aldekoak: “Ez dugu bilatzen ez ´nazionalitateak´ terminoan, errepikatzen dut, ez autonomian, sezesiorako tranpolina”⁴.

Letamendiak izan ezik autodeterminazio eskubidea ez katalanetatik inork –ñabartu beharra dago ERCko Heribert Barreraren posizioa--, ez eta euskaldunetatik inork argi eta garbi ez defendatuagatik, eta Espainia nazioen nazioa edo nazionalitateen Estatua zela aitortuagatik, hortik autonomiarako eskubidea baino ez zela ondorioztatzen argitu eta azaldu arren, agintari militar espainolak ez ziren lasai gelditu “nazionalitateak” terminoa Konstituzioan jasotzearekin, eta Miquel Roca eta Jordi Sole Turaren testigantza ez gezurtatuen arabera, beraiek izan ziren, 1978ko Konstituzioaren 2. artikulua egun dagoen bezala finkatu zutenak, 8. artikulua finkatu zuten bezalatsu:

La Constitución se fundamenta en la indisoluble unidad de la Nación española, patria común e indivisible de todos los españoles, y reconoce y garantiza el derecho a la autonomía de las nacionalidades y regiones que la integran y la solidaridad entre todas ellas.

Jakina, agintari militar espainolen injerentziak Konstituzioa zehaztu eta finkatzeko orduan ez ziren izan, noski, onartezinak espainiar erako demokraziarentzat, eta frankismoaren hautsi ez izanak ekarritako beste hainbat eragozpen ere ez.

Espainiako Kongresuan autodeterminazio eskubideari buruzko debatea nola joan zen zehaztea falta zaigu, bereziki katalan eta euskal ordezkarien parte-hartzeari dagokionez, eta halaber, Konstituzioaren 3. artikuluari buruzkoa, hots, hizkuntzei dagokiena.