Kosta egiten da sinestea aratxe narruko estalki zahar horren azpian euskararen historiarako inportantzia ordainezina duten karaktereak aurkituko ditugula. Liburuki txikia da aurrean duguna: in-quarto formatukoa –horrela deitzen zaio kaiereko papera bi aldiz tolestuta lau orrialde sortzen direlako–, apenas 28 orrialdekoa, hitzaurre bat eta hamabost olerki- edo bertso-sorta ditu. Hori da dena, eta asko da hori, kontuan izanik idatzi zen garaian, XVI. mendearen lehen erdialdean, euskarak ez zuela oraindik biderik esploratu Gutenbergen galaxiara, inprentaren modernitatera. 

Linguae Vasconum Primitiae (Euskaldunen hizkuntzaren hasikinak) izan zen euskaraz inprimaturiko lehen liburua, guk dakigula behintzat, eta bere egile Bernat Etxeparek ere bazekien hori: “Zure eskutik orok ukan dezagun ioia ederra inprimaturik, euskara, oraino izan ez dena...”, irakur daiteke Xabier Amurizak euskara batura ekarritako bertsioan, Etxepare. Jalgi hadi batura (Erroteta, 2020) izenburupean argitaratua. “Lehenengoa bat izaten da beti, eta betiko. Elementu horrek euskaldun guztiok ukitzen gaitu”, dio Amurizak liburu berean, eta Etxeparek horren kontzientzia argia zuela nabarmendu du.

Urriaren 11tik, ezagutzen den jatorrizko liburuaren ale bakarra ikusgai dago Baionako Euskal Museoan, obra gomitatu gisa, eta hala egongo da 2026ko urtarrilaren 11ra arte. Joan den astean egin zuten aurkezpena, erakusketaren estreinako egunean, eta han izan ziren Euskal Museoko zuzendari Sabine Cazenave, Etxepare Euskal Institutuko zuzendari Irene Larraza, eta Frantziako Liburutegi Nazionaleko liburu bakanen erreserbako zuzendari Jean-Marc Chatelain. “Zuek nik baino hobe dakizue zerk egiten duen baliotsu liburu hau, nik tamalez ez baitut euskarara sarbiderik. Baina uste dut liburu honek euskara hizkuntza literario gisa baieztatzen duela eta izateko arrazoi guztia zuela”, esan zuen Chatelainek bere hitzartzean. Lehen aldia da Linguae Vasconum Primitiae Ipar Euskal Herrira ekarri dutena –2011n Gasteizen jarri zuten ikusgai, Eusko Legebiltzarreko erakusketa aretoan–, eta lehen aldia hainbeste denboraz, gainera.

Erakusketa txikia da, bi objektuk osatzen dute: alde batetik Etxepareren 1545eko euskarazko olerki edo bertso bilduma, eta bestetik 1553an okzitanieraz eta frantsesez idatzitako beste bilduma bat, Recueil de Coutumes izenekoa, garaiko ohiturak eta zuzenbidea jasotzen dituena. “Baionako Mediatekak prestaturiko liburu hori ere erakustea erabaki dugu inprimatzaile beraren lana delako, Bordeleko [François] Morpainek urte eskas batzuk geroago argitaratua”, azaldu digu Euskal Museoko dokumentalista Audrey Farabosek: “Bi liburuak bata bestearen ondoan ezartzeak Linguae Vasconum Primitiae argitaratu zen garaia hobeki ulertzen laguntzen digu, zer argitaratu zen, zein tokitan, zein hizkuntzatan”, gaineratu du.

“Euskara da kanpora eta goazen oro dantzara”, irakur daiteke paretetako batean. Ondoan, euskarri xume batean, euskarazko lehen liburua. Bere tamaina txikiak harrituko gaitu akaso, apenas izango ditu hogei zentimetro luze, baina orrialde zimurtu horiek duten pisu historiko eta sinbolikoa ezin da besterik gabe neurtu.

Behin behinean bada ere, etxera itzuli da euskararen harribitxia, eta ez da erraza izan hori lortzea. Pasa den urtean, museoaren mendeurrenaren karietara, “obra gomitatuen” erakusketa antolatzea pentsatu zuten. Beste erakundeetan zeuden lanak Baionako museoak berak dituenarekin “elkarrizketan” jartzea zen helburua, eta hala proposatu zioten Frantziako Liburutegi Nazionalari Linguae Vasconum Primitiae maileguan hartzea. “Zoritxarrez, proiektu hori bertan behera utzi behar izan genuen museoa intsektu baten infestazioaren kontra tratatu ahal izateko”, diosku Farabosek. Baina ideia mantendu dute, eta orain, erakusketaz gain horri loturiko kultur egitarau bat ere antolatu dute.

Liburua mailegatu eta Baionara ekarri ahal izateko, baldintza zorrotzak exijitu dizkiete Paristik: segurtasunerako erakusleiho blindatua, alarma, bideo-zaintza sistema, zaintzaileak... Kontserbaziorako, aldiz, tenperatura eta hezetasuna kontrolatzen dituen idulkia eta argitasun oso ahuleko –50 lux baino gutxiagokoa– sistema bat muntatu behar izan dituzte. Gainera, konpainia berezitu bat kontratatu dute liburua garraiatzeko: “Abiapuntutik, liburutegi nazionaleko arduradun batez lagunduta etorri da Baionaraino, instalazioan baldintza guztiak errespetatzen direla ziurtatzeko”, zehaztu du dokumentalistak. Hala ere, Farabosek argitu digu ohikoa dela beste erakundeei maileguak eskatzen zaizkienean ere halako baldintzak bete behar izatea, obraren hauskortasunaren arabera.

Konplexutasun horietatik harago, baina, Linguae Vasconum Primitiae moduko altxor bat Baionan izateak duen garrantzia azpimarratu dute Euskal Museoko arduradunek, ez soilik “unicum” bat delako, ale bakarra alegia, baizik eta euskal kulturarentzat eta historiarentzat oinarrizkoa izanik ere, idazlearen izena aparte utzita, oraindik askorentzat ezezaguna delako: “Baitaezpadakoa zaigu bisitariek ikus dezaten euskaraz inprimaturiko lehen liburua baino gehiago dela, eta liburuaren inprimatzea eta testuinguruak erakusteko”, dio gure solaskideak.

Poemak abesti, abestiak mito

Liburuak biltzen dituen hamabost olerki sorten artean, euskarari gorazarre egiten dieten Sautrela eta Kontrapas dira herritarron gogoan hobekien iltzatu direnak, batez ere azkeneko hori, Xabier Letek 1960ko hamarkadan abesti moduan lau haizetara zabaldu zuena: “Garaziko herria benedika dadila / euskarari eman dio behar duen tornuia / Euskara jalgi hadi kanpora...”, dio geroztik milaka ahotan errepikatu den ahapaldi ezagunak. 

Baina liburuaren olerki gehienak fedeari eta maitasunari buruz ari dira. Arimaren salbazioaz mintzo zaigu Etxepare, baita amodio konfesa ezinez eta ezkonduen arteko harremanez ere. Amuriza, Emazten fauore izeneko poemak harritu du gehien, garaiko ideia misoginoen kontra egin eta gizonek emakumeekiko zuten jarrera gogor kritikatzen baitu: “Borobilak iruditu zaizkit horko esaldi batzuk, rotundoak!”, azaldu zion bertsolariak Miel A. Elustondori, liburuaren kari ARGIAn egindako elkarrizketan. 

Aurelia Arkotxa euskaltzain eta idazlea da Etxepareren lana gehien aztertu duenetako bat, eta bere esanetan alorra, testuingurua, oinarrizkoak dira maitasunezko kopla horien zentzua jakiteko. “Uste dugu ezagutzen dugula, gurea dugu, hain gure, non mito literario bilakatua den aspalditik. Alde batetik ongi, baina bestaldetik mito izate horrek gordetzen dauku beharbada errealitatea”, azaldu zuen 2023an Baionako Mediatekan emaniko konferentzia batean.

Etxepare erreala

Baina nor zen Bernat Etxepare? Liburuaz gutxi badakigu, ez dakigu askoz gehiago egileaz, jaioturtea bera ere ez. Ustez 1480ko hamarkadan sortu zen Garaziko Sarasketa herrian, Etxeparia etxean, eta 1511n Eiheralarreko erretore izendatu zuten, Donibane-Garazitik gertu. Linguae Vasconum Primitiae-ko olerki autobiografiko bakarretik egile askok ondorioztatu dute Biarnon giltzapetuta egon zela Nafarroako erregearen aginduz. Bere esanetan, “faltseria” baten ondorioz atzeman zuten: “Erregeri gaizki saldu naute hoben gaberik...”, dio garaztarrak. Ez ahaztu Fernando II.a Katolikoa nafar erresuma konkistatzeko ahaleginetan zebilen garai gatazkatsuak direla horiek. 

Hori da orain arte ezagun genuen apurra. Baina duela urtebete, Danserie Ensemble antzinako musika taldeak argi izpi batzuk jarri zizkion itzalpeari. Talde horretako musikari eta ikerlari Koldo Azkonak hainbat historialariren laguntzaz Nafarroako Artxiboan aurkitutakoaren berri eman zuten, Nafarroako Parlamentuan egindako agerraldi batean. Besteak beste, dokumentu baten bidez jakin dute Etxeparek apaiztu ondoren seme bat izan zuela, hura ere Bernat izenekoa. 

Semea Donibane Garaziko leinu aberats bateko alabarekin ezkontzeko tratua egin zuten, Johana Aranburu 13 urteko neskatilarekin. Baina eztei horiek sestra ekarri zuten: dirudienez, aurretik Baigorriko Mendikoaga familiako kide batekin ezkondu omen zen Aranburu ezkutuan. “Folletoi bat dirudi, eta beti bezala makurrena emakumeari tokatu zitzaion”, azaldu zuen Azkonak. Bateko eta besteko interesak medio, prozesu judizial luzea izan zuten bi familiek, eta bitartean, Johana Aranburu bahitu eta gatibu eduki zuten monasterio batean. Ez dirudi kasu honetan emaztearen faborez aritu zirenik.

Ikerketan beste hainbat kontu ere argitu ditu Azkonak, adibidez Etxepare ez zela uste bezain beaumondar sutsua, zerga-biltzailea zela, “ez oso popularra beraz”, eta garaiko egoera politikora moldatzea egokitu zitzaiola. "Libertatea nola den gauzetako onena / gatibutzan egotea hala pena gaitzena", zioen erretoreak bere bizitzaz idatzitako kantan.

Inprentaren arrastoa

Zenbat eta gehiago jakin, orduan eta nabarmenagoa da Etxeparek liburuko olerkiak bere esperientzia pertsonaletik idatzi zituela, sotana batek estalitako imajinaziotik baino. Izan ere, Trentoko Kontzilioaren (1545-1563) aurreko urteetan –Kontrarreformaren doktrina katoliko zorrotzagoa ezarri zuena– apaiz batek maitasunaz hain gordin idatzi ahal izatea ez zen guztiz arraroa.

Iraganean idazle batzuek Etxepare hartu izan dute Erdi Aroko idazle berantiar bat balitz bezala, bai erotismoa eta erlijioa nahastu zituelako, bai idazkera “herrikoia” erabili zuelako. Haatik, Joxemiel Bidadorrek aspaldi ukatu zuen halakorik ARGIAko orriotan: “Betiko matraka da hori. Askozaz literarioagoa da Etxepare bat Hitako Artzapez bat baino. Askotan sekulako gutxiagotasun konplexua daukagu”. 

Gure idazleak inprentarekiko duen miresmenak ere, erakusten du Errenazimenduko humanismotik askoz gertuago zegoela. Asmakizun hark iraultza ekarri zuen letren mundura: 1450. urte inguruan Johanes Gutenbergek Alemaniatik zabaldu zuenetik XVI. mendea iristerako, hogei milioi liburu zeuden zirkulazioan Europan barrena –gehienak latinezko inkunableak–. 

Euskal Herrian lehen inprenta Arnao Gillén de Brocar akitaniarrak ezarri zuen Iruñean, 1489. urte inguruan, eta geroago Miguel Egiak beste inprenta bat izan zuen Lizarran. Baina inprimatzaileak gutxi ziren oraindik, eta ez da harritzekoa Etxeparek Bordeleko Morpainengana jo izana Linguae Vasconum Primitiae argitaratzera; horretarako Sarako Bernard Lehet irakaslearen laguntza izan zuen, berak ordaindu zuen edizioa. 

Garai hartan latina kanpoan eskolatuek menderatzen zuten soilik, eta hala, latinaren eta beste hizkuntzen arteko diglosia kultural zaharra gainditzeko lehia errenazentistan sartu zuen euskara Eiheralarreko erretoreak, intentzio osoz.

Zenbat primitiae?

Ez dakigu zenbat ale atera zituzten, baina bakan batzuk izan zirela uste da, eta auskalo, zenbait koplen edukia ikusita, ez da harritzekoa ere ondorengo mendeetan ale denek sutan amaitu izana edo horrelako zerbait. Denek, orain Euskal Museoan ikusgai dugunak izan ezik. Euskarazko beste zenbat liburuk ez ote zuten izan Etxepareren liburuaren patu bera? Koldo Mitxelena hizkuntzalariak argi azaldu zuen Txertoak 1968an argitaraturiko edizioaren hitzaurrean: “Honek ere aditzera emango luke aspaldian sumatzen ari garena: euskaldunok, alegia, ez ditugula soilik ahoz belarrirako poemak-eta galdu; horiez gainera, liburu inprimaturik aski deuseztatu direla bitarte honetan”.

Arkotxaren arabera, Linguae Vasconum Primitiae-k XVIII. mendean amaitu bide zuen Parisko Bibliothèque Royalen, egungo Frantziako Liburutegi Nazionalean. Liburuari pista jarraitu diezaiokegu barruko zigiluaren bidez nola orijinala den larruazaleko armarriari erreparatuta. Euskal Museoko Audrey Farabosek argitu digu Luis Borboi Kondekoaren armarria dela. Erlijio gerletan buruzagi protestantea izan zen, Joana Albretekoa Nafarroako erreginaren koinata eta Frantziako errege-familiaren leinukoa: “Horregatik da doike liburua errege liburutegiaren bildumetan sartu, eta baliteke horrek salbatu izana. Azken finean, liburuaren historiari zor zaio gaur egun ale bakarra izatea”.

Bakarra, mitikoa edo unikoa izan, liburu horrekin Etxeparek lortu zuen historiatik jalgitzea XXI. menderaino. Duela bostehun urte gure hizkuntzari prestigioa emateko egin ahaleginak, gaur egun mezu indartsua izaten jarraitzen duelako halabeharrez: “Basko orok preziatzen / euskara ez jakin arren. / Orok ikasiko dute orain Euskara zer den”.