AEBek txeke bat egin nahi badute, egin dezatela: beraien ingurumen-zorra ordaintzeko lehen urratsa litzateke, groenlandiarrei, Danimarkari, Europar Batasunari eta ondasun komunari", zioen 2019an Jean Malaurie etnologo, geografo eta bizia Artikoan gaindi eramandakoak. 2022ko 22an zendu zen 101 urterekin, baina hor gelditzen zaigu 1955an plazaratu zuen Les Derniers rois de Thulé (Thuleko azken erregeak) liburua, etnografiako klasikoen artean sailkaturikoa, eta inuiten bizimoduaren kontakizunaz gain, inperialismoaren eta kolonialismoaren kritika ere badena. Donald Trumpek Groenlandia erosteko zuen asmoa komentatzen zebilen hori erraterakoan. 2019an jadanik hori zuelako gogoan Trumpek, eta badirudi bere bigarren agintaldian gauzatu beharrekoen zerrendan daukala Groenlandia bereganatzearena.

Sosaren bidez erosi nahiko luke groenlandiarren baietza, 10.000 dolar banatuta urtero bakoitzari –gisa horretara, Danimarkak Groenlandiari urtero banatzen dion 600 milioi dolarreko dirulaguntza konpentsatzeko–. Komunikazio kanpaina bat abiatzekoa dute bertan, AEBen menpe diren Alaskako inuitekin duten hurbiltasuna lehen lerroan jarrita, baita amerikar bihurtzeak ekarriko lituzkeen abantaila ekonomikoak goraipatuta –"aberats bihurtuko zaituztegu", adierazi berri die Trumpek–. Ez da lehen aldia, haatik. Mundua monopoly partida bat bailitzan bezala ikusi eta bere lurren %81 izotzez estalita dauzkan iparreko irla hori berenganatu nahian dabiltza aspaldian amerikarrak. 1867an erosi nahi izan zituen Groenlandia eta Islandia Andrew Johnson amerikar presidenteak, baina, Danimarkako Erresumak ez zuen horrelakorik onartu. 1946an, berriz, Harry S. Truman presidenteak zuen eskaintza luzatu, 100 milioi dolarren trukean. Baina berriz ere ezetza.

Alta, militarki behintzat, ongi kokaturik dira amerikarrak Groenlandian. 1943an eraiki zuten Ipar-mendebaldeko kostan Thulé izeneko armada basea –2023an Pituffik izenarekin berrizendatuko zutena–. 1941ean, Alemaniako armadak Danimarka okupatuta zeukala, Groenlandian baseak ezartzeko baimena eman zien Washingtongo Danimarkako enbaxadoreak AEBei. 1943an eraiki eta hortik urte batzuetara, 1951n zabalduko zuten basea, NATOren babesarekin.

Groenlandia lurralde izoztu huts soil gisa kontsideratu eta bertan kokatu ziren, amerikarren eta danimarkarren arteko solasetarik urrun utzita inuitak. Existitzen ez balira bezala egin, bertan instalatu eta lekuko 187 herritarrak haizatu zituzten, aukera eta aterabide izpirik eman gabe –azkenean, galdetzearen bortxaz, 1999an eskuratuko zuten kalte-ordaina–.

Muturreko baldintzetan aitzina egiteko bizimodua garaturik duen herri aberatsa da inuitena, XIII. mendean Asiatik jin eta bertan gelditu zirenen ondorengoena. Gaur egun 55.000 bat lagunez osaturiko komunitatea da, Danimarkaren menpe dagoena; autonomia gisa egituratutakoa eta independentzia eskuratzeko galdera ere ate joka daukana.

Ondokoa zioen 1993ko elkarrizketa batean Jean Malauriek: "Mendebaldearen kolonialismoaren sinboloa izan da, modu shakespearrean, [Thuléko] operazioa: inolako abisurik eman gabe, ezer eskatzen ez zuen herriaren erdian kokatu gara. Ze zerikusi zuten Thuléko eskimalek komunismo sobietarraren eta Mendebaldekoen arteko arazoekin? Ezer ez". Inuit adiskideekin Ellesmere irlan urte bateko espedizioa eraman ondoren Thuléra itzuli eta glaziar baten puntatik ondokoa ikusi zuen: "Ke eta errauts artean, burdinezko eta aluminiozko hangar eta aterpez osaturiko hiri bat ageri zen, eguzki izpien eraginez itsutzen gintuena. Ordura arte hutsik zegoen lautada batean. Martetarrak US Air Force-ekoak ziren. Bost mila gizon etorri berri ziren nik oso ondo ezagutzen nuen inguru hartara".

5.000 gizon armatu, baita Hiroshima eta Nagasaki kiskali berri zituzten Fat Man eta Little Boy armen ondorengoak ere.

Arma nuklearra, glaziarraren pean

Nahiz eta horrelakorik ez zaigun kontatzen, uranioak markaturiko herria delako inuitena, eta hori zuen gogoan Malauriek "ingurumen-zorra" aipatzerakoan. Luzaz sekretupean –baita Danimarkako Gobernuari izkutatuta ere– atxikitako Camp Century base militarreko proiektu nuklearra dugu batetik. Thulétik 200 kilometrotara, 1959an altxatu zuten base hori, militarra baino gehiago ikerketa zientifikorako izan behar zuena. Ofizialki, izotzaren pean izatea zen bere berezitasuna. Bazen, bai, ikusgarria, 200 soldaduren egunerokoa glazierraren pean bideratzeko azpiegitura eraiki zutelako: logelak, laborategiak, ospitale bat, kapera bat, zinema areto bat... eta guztia PM-2A erreaktore nuklear eramangarri batek elikatuta.

Gerra Hotzaren bihotzean ginela, beraien puntako ingeniaritza munduari erakustea zuten helburu amerikarrek. 55 hektareako basea muntaturik zuten, glaziarraren azpian hiru kilometroko tunelari esker lotzen zituztelarik espazio ezberdinak. Hor eraman zuten beraien egunerokoa 200 lagunek, izotzaren bihotzean gau eta egun. Baina benetako funtzioa estalirik zeukan neurrigabeko azpiegitura horrek: gordeka, 600 misil balistiko batzeko gune ezkutua osatu zuten amerikarrek, bertatik eskuragarri zutelako Sobietar Batasuna. Iceworm izena jarri zioten proiektuari.

Izotzen mugimendua dela eta, tunelak hondoratzeko arriskua bazen, eta horregatik bertan behera utzi zuten proiektua 1964an. 1967an hetsi zuten ofizialki basea eta ez zuten bururaino eraman ahal izan Iceworn izugarrikeria. Mantentze-lanik gabe, laster kolapsatu ziren tunel guztiak –hilero 120 tona elur eta izotz baino gehiago mugitu edota kendu behar izaten zituzten basea erabilgarri atxikitzeko–. Eta iraganean gelditu zen, izotzaren pean... 2024ko apirila arte, NASA Ameriketako Estatu Batuetako Espazio Agentziaren hegalaldi zientifiko bateko radarrak, kasualitatez, glaziarpetik 30 bat metrotara zegoen herrixka detektatu zuen arte.

Hondakin guziak –zaborrak, ur-zikinak, produktu kimiko industrialak, erreaktorea hozteko erabilitako ur erradioaktiboa...– glaziarrera isurtzen zituzten, pentsaturik, izotzak gaina harturik betirako "desagertuko" zirela. 2016an Geophysical Research Letter aldizkarian publikaturiko ikerketa batek argira ekarri zuen 200.000 litro fuel-olio zituztela zisternetan, eta litekeena dela horiek suntsitzea herdoilaren eta izotzaren mugimenduen ondorioz. Bifenilo polikloratuak izeneko substantzia kimikoak dira bertako izozpean hedatuenak eta arazotsuenak, baita 240.000 litro ur erradioaktiboak ere.

Ez zekiten, ordea, hortik hamarkada labur batzuetara klima aldaketak glaziarren urtzea eraginen zuela. 2016ko ikerketaren arabera, 2090 urterako egon daiteke Camp Century erabat aire librean. Nor arduratuko da aurretik egin beharreko garbiketaz? Horretaz ezer ez zekien Danimarka? AEBak? Trump bera? NATO? Gaia ez dute lehentasunetan. Litekeena da, beste behin ere, ezer galdetu ez duten inuitak izatea lehen kaltetuak.

Eskandalua 1997an argira

1997an atera zen argira base horretan pilaturiko arma nuklearren sekretua. Bistan da, eskandalua eragin zuen. Jakin zen, gainera, Danimarkako Gobernuak Groenlandiara arma nuklearrak garraiatzeko isileko baimena eman ziela amerikarrei. 1957ko Hans Christian Hansen lehen ministroaren adierazpen ofiziala urratu zuten orduan, ofizialki, arma nuklearrik gabeko eremu sailkatua zutelako Groenlandia.

Maleruski, ez da amerikarrak utzitako aztarna erradioaktibo bakarra: 1968ko urtarrilaren 21ean erori zen Thulétik hurbil lau bonba termonuklear zeramatzan hegazkina. Ofizialki, kontaminazioa mugatzeko lanketa abiatu zuten berehala Danimarkako eta AEBetako gobernuek, eta ez omen zegoen arriskurik ingurumenarentzat eta herritarren osasunarentzat. Afera da, lau bonbetatik bat inoiz ez dutela atzeman, minbizi kasuak azkarki emendatu zirela ondoko urteetan Thuléko langileen eta biztanleen artean, eta dena dela, Danimarkako Gobernuak lekukoei inoiz ez ziela onartu mediku jarraipenik.

1951n, Uutaaq xamanak bideratu zion Malaurie etnologoari US Air Force-ekoei ondoko mezua zuzentzeko enkargua: "Go home, nire jenerala. Thulé inuit-lurra da, bake-lurra da. Ez zarete ongi etorriak". Gaur egunerako ere balio luke, bai armadarentzako, baita nuklearra ekoizteko izozpeko uranioa amesten duten meategi-enpresentzako ere.