Manuel Lekuonak jaso zuen 1933an, Zeanuriko Undurraga baserrian, Frantziako Anderea tituluarekiko eresia: hamasei kopla, zortziko txikian harilkatuak, bizi-biziak. Testuaren trinkotasun uhergarriak erraiak inarrosten dizkigu irakurtzean bertan. Juan Dorronsoro bertsozaleak kantaren bertsio bat bildu zuen Ataunen, bizkaieraz, transplantatua. Antonio Zavalak kontatzen zuenez 1998an, zeanuritar senar-emazte batzuk etorri ziren Ataunera eta hauen haurrengandik erdietsi zen obra eder hau.
    Harrigarria da ikustea, edozein dela euskalkia, abesti latzak zein sakon errotzen diren euskaldunon memoria kolektiboan. Ezpeldoiko alabak, Urtsuko arreba Joanak, Musde Irigaraien alargunak eta Frantziako Andere gazteak espirituak markatzen zituzten eta horri esker pasatu ziren belaunaldiz belaunaldi, aldaketa apurrak gora behera. Jendetasunaren oinarriari mintzo zitzaizkien, bihotzari, garunari, ametsari, gutan unibertsala den sentimendu bati.
    Oraindik ere gustatzen zaizkigu. Gure sozietatea irudiarena bilakatua denez, kopla zahar hauetako istorioen antolaketa edo moldaketa arras zinematografikoa azpimarratzen dugu: elkarrizketak badira, espazioan solaskideak nola plantatuak diren agerpenak, erailketaren tresnak azaltzen dira eta hondarrean krimena bera obratzen da ikusgarriki, pastoraletan bezala, pertsonaia nagusiak hiltzailea madarikatzen duela azken hatsa eman bitartean. Frantziako Andereak narrastiekiko metafora erabiliz, muskerra eta sugeak itxuratzen ditu amaginarrebaren ohean:

Ai neure amaginarreba
muskerrez betia
subeak eingo al deutsu
arratserak ohia.

    Errenazimenduko giroa usnatzen dugu poema handios honetan. XV. edo XVI. mendeetan gaude antza, elkarren arteko gerrak sustatuz, errege konkistatzaileak orain ezagutzen ditugun estatuak, bortitz eta anker, orrazten ari zirenean:

Etorri nintzanean
Frantzie kortetik,
ama topatu neban
suitian tristerik.

    Nafarrak, bizkaitarrak eta Iparraldeko sendietako hirugarren semeak errege pataskari horien zerbitzuko jartzen ziren, dirua eta abentura amets zuten mertzenario gisa. Alexandre Dumas nobelagilearen 1844ko Hiru Mosketariak eleberri ezagunak aipatzen du Richelieuren (1585-1642) denborako Zuberoa eta Biarno arteko mugetan garatu mugimendua D’Artagnan, Aramits, Porthos eta Athos pertsonaia distiratsuak ardatz.
    Frantzie kortetik bueltan zetorren gizon gaztea, agian, gerrazale banda bateko kidea zen, bakearen orduak jotzean, Frantziako gorteren batean ezagutu zukeen bere ezkontidearekin etxeratzeaz beste erremediorik ez zuena. Arratia aldeko etxe noble bateko ondorengoa zitekeen, amaren seme kuttuna, amaren menpekoa arras. Ama suitian tristerik dago: semearen hiztegiak neurri batean zirkulu aberatsena ekartzen du gogora, suitea deitzen duelarik menturaz, familiako jauretxe umil eta hotz hartako sukaldea edo ezkaratza. Bizkaian gabiltzanean, etxe indartuak miretsi ditzakegu eta berehala buruetan gertakari odoltsuak asmatzera lerratzen gara.
    Ondoko zortzi kopletan ama-semeen arteko solasaldia garatzen da, perpaus laburrak, tragikoak. Hor ikasten dugu semea atzerritik ezkondua datorrela, Frantzie kortekoa duen Juanita izeneko emaztearekin. Amak ez du frantses emakumerik nahi bere seme laztanarentzat, are gutxiago jatorri berdineko errainik:

– Ez dot gura frantsesik
hain gutxi errainik
– Esan dodan berbiaz
urten bihar dot nik.
– Esan dozun berbiaz
urten bihar dozu
urten bidera eta
hil ein behar dozu.

    Amak kondena formulatu du: semeak kanpotik ekarri anderea erail beharko du. Semea alta, maitemindua da, Juanitari zinez atxikia, eta ez du erraz onartzen amaren ebazpena. Arropa beltzez apainduriko etxeko andere zaharrarekin negoziatzen saiatzen da, ondorio onik gabe:

Hain de polite ba ze
nire emaztea
ez da posible ama
nik hori eitea.

    Semeak ez du ihesik. Arazoa, hemen, ezkontza exogamikoek sortzen dute, Euskal Herria, ordukoz, Hegoaldean Espainiaren eta Iparraldean frantses boterearen atzamarretan dagoela. Abesti hauetan jatorri geografiko kontua larriagoa da maila sozialen arteko leizea baino, ezkontide hauek, funtsean, guztiz gehienak aristokrata txikiak zirelako.
    Amaren manua egiazko ordena da: Juanitak hil beharko du, derrigorrez.  Semeak, ekintza horren burutzeko kobardeegia baldin bada, estudiante dabilen bere anaiari laguntza galdatzen ahalko dio:

Zuk ez pozu posible
hartu anajia,
anaje gaztea da
estudiantia.

    Semearen tristura imajina dezakegu bere andere ederrari zalditik jaisteko eskatzean, deblauki, puñala bihotzean sartzeko xedea zeukala jakin arazten dionean:

Juanita jatsi zaite
zaldien ganetik
sartu daitzudan punal hau
bihotzen erditik.

Ai horren punal horren
puntien zorrotza
ikusiez beste barik
hilten deust bihotza.

    Bere aldian, Juanita, senarraren berazteko urratsetan galduko da. Heriotzaren beldurra aipatzen dio eta familiatik eskuratu dotearen aberastasun materialak oro zerrendatzen dizkio:

Zazpi zaldi deukodaz
izeraz jantzita
zortzigarrentxoa barriz
perlaz estalia.

Horrez gainera dekot
urre kalizia
urre-kalizia ta
sobre pelizia.

Harek emongo tzudaz
istiarren bizirik.

    Juanita, azken uneraino borrokatuko da. Mihisez eta perlaz hornitu zaldiak, urrezko kalitzak eta abere larruzko palto karioak eskaintzen dizkio bizitzen uztearen truke. Urtsuko kantako Joana ere, anaia apezarekin hizketan, berea salbatzen entseatu zen. Halaber Ozaze Jaurgaineko neskatxak, Espainiara eraman bezperan, ama saltzailea bere heriotzaren errudun egin zuen. Orduan, gaur egun bezala, emazte baten otoitza imilitzaren pare zitekeen.
    Semea jadanik amaren influentzia pean zegoen. Ama, bikotearen saihetsean herioaren sua akuilatzen irudika dezakegu, bere orroetan zikoizkeria eta gorrotoa sentitzen direla.

Harek neuretzat baina
ez itxi bizirik.

    Antzinako euskal balada anitzetako erail tresna da puñala. Eskumuturrean fermuki atxikitzeko eta erabiltzeko erraza zen. Jomuga ez zuen huts egiten eta zuzenean bihotzera zihoan ezpata txiki erosoaren puntie zorrotza. Zaldunek oinetakoen barruan zeramaten gordea, zer edo zer gerta ere, beti baliatzeko prest. Kasu honetan, senarrak, ama larderiatsu haren semeak, ez zion Juanitari aukerarik eman.
    Zeanuriko eresiaren hondar hiru kopletan Juanita bera dugu aditzen, bere herioa deskribatzen duela: agonia kanpaiak hautematen ditu, izarak edo mihiseak odolez mantxatuak ikusi eta amaginarrebaren madarikatzeko beta ere baduela zendu aurretik:

Kanpai bat entzuten dot
ez dakit nongoa
igual izango da
agoniekoa.

Zazpi izera dodaz
odolez mantxaurik
zortzigarrentxu honek
naroia ni mundutik.

    Bukatzean, jada erran dugun eran, amaginarreba muskerrei eta sugeei konparatzen du, sendiaren boterea gatibatzen duen narrasti herrestari eta gaiztoa baino ez dela erakusteko. Iruditeria horrez, Juanita, Caravaggiok Marmoka taulan egiaztaturiko errenazimenduko tradizio batean kokatzen da: buru ebaki bat, sugeez setiatua…
    Arratiako lurretan Frantziako Anderearen beste aldaera bat kantatzen da. Idazki honetan, amaren eraginez, semeak ez ezik, herriko apeza ere ekintzari juntatzen zaio, Juana edo Juanitaren hilketaren obratzeko. Aldion, eliza eta familia uztartuz, egitura sozial oso bat batzen da exogamia errotik eta bortizki gaztigatzeko: maitasunak ez du muntarik.

Senarrak eman ziran lehenbiziko kolpia
berehala koñadu apezak aldamenetik bertzia.

– Oi kanabitaren puntaren zorrotza!
Usu harrapatu dio nire amari bihotza.

ARRATIAKO ALDAERA
Arratiako beste aldaera, Jon Juaristik adineko emakume baten ahotik hartu zuena laurogeiko hamarkadan:

– Agur, agur, ama neuria!
– Ongi etorri zarela seme neuria!
Ezkondurik ala ezkongai heldu zara
semia?
– Ezkondurik heldu naiz ama neuria.

– Frantsa ala española duzu andria?
– Frantsesa dut baino guztiz noblia.
– Mortura guan eta hil egin behar dik,
Nik eztiet ikusi nahi frantses erreinarik.

Handikan guan nintzen apezarengana
apezarengana eta anaiarengana
hark ere esan ziran amak bezala
mortura guan eta hil egin nezala.

Handikan guan nintzen arrebarengana
arrebarengana eta gazteenarengana
haretxek esan ziran bihar zan bezala
etxera karri eta maitatu nezala.
Estimatzen zuela koñata bezala.

– Andria, igesi, igesi zaldien gainera
mortura guan eta hil egin behar dun.
Andriak heldu dire handik eta     
hemendik
nire arreba Juana ezta ageri inondik.

Senarrak eman zira lehenbiziko kolpia
Bereala koñadu apezak aldamenetik bertzia
– Oi kanabitaren puntaren zorrotza!
Usu harrapatu dio nere amari bihotza.