Panoptikoa, espetxe oroikuslea
Londres, 1748ko otsailaren 15a. Jeremy Bentham filosofo, jurista eta erreformatzailea jaio zen. Utilitarismoaren sortzailea eta ongizatearen defendatzaile sutsua, hainbat arlotan oso ideia aurrerakoiak zituen: adierazpen eskubidearen, genero berdintasunaren, dibortzioaren edo eliza eta estatuaren arteko bereizketaren alde jardun zuen, baita esklabotzaren, heriotza zigorraren eta gay eta lesbianen kriminalizazioaren aurka ere.
Baina presoak beste labeko opila ziren harentzat: birgizarteratzeko metodo eragingarriena errepresioa eta kontrol zorrotza omen zirela uste zuen. Hortik abiatuta, espetxe perfektua diseinatu zuen: panoptikoa.
Zirkulu formako eraikinak dorre bat zuen erdian, eta handik, kartzelazainek zirkuluko ziega guztiak kontrolatzeko aukera zuten. Ziega bakoitzak preso bakarra hartuko zuen. Ziegak horma lodiz bereizita zeuden, eta horrek presoen arteko harremanak galarazten zituen. Egia da ziega bakoitzak leiho handi bat zuela, baina ez Benthamek presoen ongizatea gogoan zuelako; zenbat eta argi gehiago sartu, orduan eta ikuspegi hobea izango zuten dorreko zaindariek. Begiraleek eraikin guztia ikus zezaketen, baina presoek ez zuten dorreko jarduna ikusten. Ez zekiten kartzelazain bakarra edo gehiago zeuden, ez eta begira zituzten ala ez. Hodiz osatutako gailu sofistikatu bat ere diseinatu zuen, ziega guztietara iritsiko zena; hodien bidez dorreko zaindariek eguneko nahiz gaueko edozein ordutan presoei nahi zutena esateko aukera zuten. Panoptikoa 1984 nobelako Anaia Handiaren modukoa zen, baina Benthami mende eta erdi lehenago bururatu zitzaion ideia, eta bere asmoa ez zen fikzio hutsera mugatzea.
Benthamek uste zuen presoak zorrotz kontrolatuta eta askatasun nahiz intimitate zantzurik txikiena ere kenduta haien jarrerak eta errendimenduak nabarmen egingo zutela hobera. Horregatik, Panoptikoa zaintza behar zuten beste eraikin batzuetarako ere egokia izan zitekeela uste zuen: lantokiak, unibertsitateak... Izan ere, Panoptikoaren jatorrian fabrika eredu berezi bat zegoen, Jeremy Benthamen anaia Samuelek diseinatutakoa. Samuel Bentham itsasontzi-ingeniariak 1768an langileen gaineko kontrola eta etekinak maximizatuko zituen fabrika-herri baten proiektua diseinatu zuen, Grigori Potemkin printze errusiarraren enkarguz. Eta Jeremyk anaiaren lana baliatu zuen bere proiektua garatzeko. Baina Samuelen fabrika ez zen sekula gauzatu. Eta Jeremyren Panoptikoa ere ez.
Ingalaterrako Jurgi III.a ez zegoen prest kartzela berriak eraikitzeak eskatzen zuen inbertsioa egiteko, are gutxiago diru kutxak hutsik zeudenean. AEBen Independentzia Gerrak jipoi ederra emana zion ingeles ekonomiari eta, ondoren, Napoleonen aurkako kanpainek ere ez zioten herri altxorrari mesederik egin.
Gerora, XIX. eta XX. mendean hainbat espetxe eraikitzeko Benthamen diseinua hartu zuten kontuan: Rahwayeko espetxea (AEB), Dublinekoa, Bogotakoa, Matarókoa, Pinos uhartekoa (Kuba)... Guztiak itxita daude gaur egun eta, beraz, Benthamen proiektuak ez zuen arrakastarik izan. Ezin gauza bera esan gizabanakoa kontrolatzeko beste metodo sotilagoei buruz.
2025. urtean konkistatzaile baten omenezko monumentu bat egitea "lekuz kanpo" dagoela adierazi dute oposizioko kideek.
Iragan udazkenekoa dugu liburua: Euskarazko izenak erromatar garaiko aldare eta hilarrietan (Nabarralde, 2024). Historiara jo du berriz Juan Martin Elexpuru idazle eta filologoak, eta argira ekarri euskarak epigrafian egina duen bidea, utzia duen aztarna, orain artean inork egin... [+]
Belaunaldi oso baten liburua da Palinpsestoa. Idazten dakien modura idatzi du Arrieta Ugartetxeak, eta horixe dateke alde gaitza. Gainerakoan, hortxe gure iragan hurbila, gerra ondoa, apaiz giroa, euskara, militantzia… eta ez hain hurbila ere, senide nagusien gerra... [+]
Austraiko Wels hirian, erromatar garaiko Ovilava kolonian, mila metro koadrotik gorako villa aberatsa industen hasi ziren 2023an, eta, berriki, K.o. II. mendeko hiru mosaiko aurkitu dituzte. Arduradunen esanetan, aurkikuntza horretan "bat egiten dute kalitate artistikoak,... [+]
Segovia (Espainia), duela 43.000 urte inguru. Neandertal batek hatza pigmentu gorritan busti eta puntu bat margotu zuen 25 cm inguruko harri baten erdian. Harria 2022an aurkitu zuten arkeologoek San Lazaro leizean, eta, analisi multiespektral xehea egin ondoren, puntu gorri... [+]
Datorren irailaren 25ean 40 urte beteko dira GALek Baionako Monbar hotelean egindako atentatutik, non lau euskal errefuxiatu hil zituen. Horren karietara, Gogora Memoria, Elkarbizitza eta Giza Eskubideen Institutuak oroimen ekitaldi bat egingo du udazkenean.
Donostiako Udaleko Memoria Historikoaren Aholku Batzordeko Sinbologia Lantaldeak dokumentazioa aurkeztu du, eskultura frankista dela frogatzeko. Eskulturaren jatorriaren inguruko eztabaida ireki nahi dute hirian, eta udal gobernuari zenbait eskaera egin dizkiote.
Canfranc (Huesca, Espainia), 1940ko ekaina. Charles De Gaulle jenerala buru zuen Londresko Frantzia Askearen gobernuak erabaki baten berri eman zion Albert Le Lay Canfranceko nazioarteko tren geltokiko Frantziako aduanako arduradunari: bere postuan geratu behar zuen. Ez zirudien... [+]
Saint-Cloud (Frantzia), 1810eko apirilaren 1a. Napoleon enperadorea Maria Luisa Austriakoarekin ezkondu zen, eta eztei-tarta ikusgarria Marie-Antoine Carême (1784-1833) sukaldari ospetsuak egin zuen.
Baina Carême gorteko luxuetatik urrun jaio zen, Pariseko... [+]
Duela mende bat Perun aurkitutako momia baten aurpegiko tatuajeak aztertu berri dituzte. Emakumezko baten momia da eta 800 urte inguru ditu. Adituek ez dakite zer funtzio zuten tatuaje horiek, baina oso bereziak direla nabarmendu dute.
Batetik, aurpegiko... [+]
Erromako San Giovanni in Laterano plazan, errutinazko indusketa bat egiten ari zirela, arkeologoek IX.-XIII. mendeetako jauregi baten arrastoak topatu dituzte ezustean. Eta garai hartako aita santuen bizitokia izan litekeela uste dute. Bestela esanda, baliteke Patriarkatua... [+]
Veneziako urmaela, 452. urtea. Hunoen inbasioak bultzatuta, Italiar penintsulako barrualdeko hainbat biztanlek eremu zingiratsuan hartu zuten behin behineko babesa. Baina lonbardiarren inbasioak iritsi ziren urte batzuetan, eta bizitoki iraunkorra bihurtuko zen etorkin... [+]