Erreportaje hau argitaratzean, martxoaren erdialde honetan, Atzegi elkartearen urteko kanpaina izanen da kalean. Eskuarki maiatz aldean izaten bada ere, aurten, udal hauteskundeei aurrea hartu nahi izan diete Atzegiko arduradunek. Kany Peñalvak 35 urte daramatza Atzegiko gizarte zerbitzuaren buru gisa. Atzegik burutu ohi duen kanpainaren filosofia azaldu digu:«Kanpainak ez du sostengu ekonomikoa bilatzen, zeregin honek administrazioaren ardura izan behar du. Administrazioari dirua kudeatzea dagokio, denon dirua baita. Beraz, kanpainak bereziki gizartea gogoetatzera deitzen du».

Azken urteotako kanpainak Atzegirekiko zaletasuna sustatzeko burutuak izan dira. «Eta zu, ez al zara atzegizalea?» leloa zabaldu du elkarte honek. Kanpainak gizartea ahalmen gutxikoengana hurbiltzea bilatzen du, pertsona hauekiko elkartasuna bilatzen du, jarrera baikorrak eta irekiak. Atzegiren logoa -bi esku bostekoa eman nahian- oso grafikoa da. Pertsona normalak kontsideratuak garenok eskua zabaltzen eta hartzen badiegu, pertsona hauek leku izango dute gure artean, gizartean parte hartuko dute, dituzten ahalmen guztiak erabiltzen ikasiko dute.

Atzegi Gipuzkoan, Gorabide Bizkaian, Apdema Araban, Anfas Nafarroan. Hegoaldeko elkarteak dira hauek. Lan munduan hamaika zentro eta enpresen sortzaileak. Ahalmen urriko senideek sortuak izan dira, gurasoak izan dira aitzindari. Orain berrogei urte luze, gurasoak bere seme-alabak marjinatuak izaten zirela oharturik, lema-kolpe moduko bat eman zuten. Seme-alaben eskubideen aldeko borrokan hasi ziren. Lehen urratsa elkartzea izan zen, bigarrena hitz egitea eta hirugarrena, bidean bide indartzen joatea: «Arazo bat onartzeko gakoa bere ezagutzan datza. Hau da, arazoa ez badugu ezagutzen ez dugu onartzen. Berrogei urteko esperientzia honetan gurasoek elkar ezagutzeko leku bat eraiki dute. Elkartasunean oinarria harturik, tokian tokiko taldeak antolatuz, talde hauek indarra bereganatu dute gizartea aldatzen joateko», diosku Kany Peñalvak.

Gizarte ekimenaz aritu gara berarekin, orokorrean eta hurbiletik ezagutzen dituen Gipuzkoako gurasoez partikularki. Bere iritziz, Atzegi bultzatu zuten pertsona haiek itzelak izan ziren. «Chapeau» bat merezi dute. Gizarte erabat ezkor bati aurre egin zioten. Ahalmen urrikoak eta hauen gurasoak markatuak bizi ziren orduan. Jainkoak zigortuak ziren. Guraso haiek, alabaina, oldartzeko adore izan zuten beren seme-alaben alde borrokatzeko. Esaldi honetan laburbiltzen du Peñalvak guraso haien kemena:«Balio dutena erakutsiko dugu».
Ordura arte, haur hauei garbitasuna eta elikadura baino ez zitzaizkien bermatzen. Gipuzkoako guraso haiek -beste eskualdekoek bezalaxe, noski- lehen eskola ireki zuten eta pertsona hauei irakastea bazegoela frogatu ere, baita berauek ikasteko ahalmena zutela frogatu digute ere. Orain normala iruditzen zaigu, orduan ez.

Atzegi -Gipuzkoa osorako Donostian finkatua- Espainiako Estatuko lehen zentroa izan zen. Valentzian ere hasia zen zerbait eratzen ordurako. 1960ko abenduaren 28an, Inuzenteen egunean, inauguratu zen elkartea:«Orduan esaten zenarekin kontrastean-edo. Bekatuaren seme-alabak zirelakoan, inuzenteak zirela esaten zen, eta ez bekatariak. Bekatu egiteko ezgauza zirelako», Kany Peñalvak bizitzaren paradoxa gisa azaldu digu inaugurazioaren data egun hura.

Erronka hitza oso da egokia Atzegi elkartearen bilakabidea definitzeko. Erronkatik erronkara gauzatuz joan da, baita eskualdez eskualde osatu ere. Eskualde bakoitzak bere nortasuna dauka. Talde bakoitzak bere baliabideak garatu ditu eta beste taldeekin konpartitzen ditu. Eskualde bakoitzean familien ordezkari bat dago, tokian tokiko gizartean elkarteen proiektuak zabaltzeko. Talde bakoitzak tokian tokiko elkartearen kudeaketa egiten du, autonomoa eta libreagoa. Horren lekuko, elkarteak Gipuzkoako komunitatearen barnean duen ezarpena.
Atzegik, lau hamarkadetan zehar, lehen eskola sortu zuenez geroztik, arazo sakonagoa dutenentzako zentroak, lan zentroak, etxebizitzak eta aisialdirako zentroak sortu ditu. Pertsona hauek gurasoak ondoan izango ez dituztenerako, zurkaitza edo babesa ere antolatua du, hots, pertsona hauek sortu eta hil bitartean artatuak izanen diren ziurtasuna dute dagoeneko. Zentro hauei guztiei izaera juridiko ezberdin bat eman zaie, Atzegi elkarte nagusiarengandik aparte.

Erronka nagusia nolanahi ere, pertsona hauek bakarrik ez izatea da. Horixe da gurasoen lehen helburua eta hori gauzatzeko gizartearen aldetiko konpromisoa bilatzen dute gurasoek. Hau da, oraindik ere gizarteak pertsona hauekiko jarrera ezkorra agertzen du batzuetan, oraindik badago zer eginik. Alegia, gizartean parte hartzen lagundu behar zaie eta gizarteak berak ere parte hartuz.

Ahalmen urrikoak gaitasun intelektual gutxiagoa duten pertsonak dira. Hitz batean esana: atzeratuak. Berrogei urte luze hauetan izen ezberdinak erabili izan dira pertsona hauek izendatzeko. Kany Peñalvaren iritzirako, izenak aldatzea oso erraza da. Frankismoan, diktaduraren garaian, -eta kontserbadorismoaren menpeko gizarteetan orobat- «anormalak» deitzen zieten pertsona hauei. Hau da, ez normalak. Definizio doilorra eta zitala.
Lehen guraso haiek «subnormalak» izendatu zituzten, ordea. Demokrazia garai honetara iritsitakoan, berriz, lege dekretu bat ezarri zen. Lege honen arabera pertsona hauek ezin dira «subnormalak» izendatu. Hau da, normaren azpikoak:«Niri lege edo erabaki hau tontakeria bat iruditzen zait. Orain ‘ahalmen urrikoak’ deitu behar zaie. Baina gu ere ahalmen urrikoak gara hainbat aspektuetan. Nire ustez 'subnormalak' deitzea, normaren azpian daudela esatea da, besterik ez».

Aditu honen ustez «subnormala» arauaren azpian dago. Kontua da kontzeptua gaizki erabilia dela. Sozialki gaizki ikusia dago eta orduan jendeak irain bezala darabil. Modu horretara, pertsona hauek gizartean parte hartu ezin izango balute bezala tratatu ohi dira. Peñalvaren hitzetan, arauaren edo normaren azpian dagoena ez da berez gutxiagotzat hartu behar. Gizarteak gaizki darabilen kontzeptua aldatzea da kontua. Aitzitik, beste kontzeptuak okerrak iruditzen zaizkio:«Orain 'ezindu psikikoa', 'elbarri edo minusbaliatu psikikoa' erabiltzen da hitzetik hortzera. Oso ondo geratzen dira. Edota oso ondo geratzen gara, lasai eta gure buruarekin kontent. Baina pertsona hauek gutxiesten ari gara. Minusbaliatuak, ezinduak edo elbarriak gutxiago balio dutela esan nahi du, aldiz, ‘subnormal’ esatean normaren azpian dagoela esaten dugu, baina kalitate kategoriarik gabe». Zentzu honetan badago zer hobetua. Pertsona hauek izendatzeko erabilpenari dagokionean ardiek bezala jokatzen dugu oraindik ere. Dirudienez, pertsona «normalok» nahiko lerdoak gara.

Normaren azpiko izatea, beraz, printzipioz, minusbaliatu psikikoari edota atzeratuaren izateari dagokio. Definizio hau AEBetako gizartean erabiltzen da, eta mendebaldeko kulturan darabilgu orobat. Pertsona hauek gure gizarteko batez besteko pertsonen eduki intelektualaren azpitik daude, gizartean aritzeko gaitasun eskasa dutela diogu. Bizpahiru aspektu hauetan agertzen da beren gaitasun eskasa: bere buruaz kargu egiteko ezgauza izatea, besteekiko harremanetan motzagoak izatea, eta beren gorputza artatzeko arazoak izatea.
Atzegiko pertsonen ezaugarriak horrelakoak dira. Bertan -edota beste edozein elkartetan- gehien nabaritzen diren pertsonak Down sindrome dutenak dira, beren hazpegiengatik katalogatuta daude. Gainontzekoei ez zaie beren atzerapen intelektuala hainbeste nabaritzen, edo gehienei behintzat. Ordea, hauetako batzuen koefiziente mentala Down sindrome dutenena baino apalagoa izaten da askotan.

Dudarik gabe, beren hazpegiek salatzen dituzte. Pertsona hauetako zenbaiten garapena paradigmatiko izaten da. Hau da, Down sindromea dutenen gurasoek haurraren izaera onartu beharra daukate ezinbestean, aldiz, adimen urriko beste haurren gurasoek ez dute aise onartzen:«Haurrari nabaritzen ez zaionez, eta modu batez edo bestez gurasoak ez dakion nabaritu ahalegintzen direnez gero -nahiz eta ama edo aita konturatzen diren- gure antzeko hazpegiek duten haur hauek haurtzaroa beste modu batez pasatzen dute», azaldu digu Peñalvak. Areago, batzuetan osasun eta heziketa zentroetako arduradunak ez dira gurasoei ezer esaten ausartzen. Haurrak «zailtasunak» dituela esaten diete.
Haur hauen gurasoek osasun nahiz eskola zentroetan aurkitzen duten jarreraren ondorioz, haur kolektibo honen aldeko borroka atzeratu egiten da. Familia batzuen kasuan, seme-alabek hamabost urte betetzen duten arte ez dira Atzegira hurbiltzen. Eskolako ohiko lagunekin bere harremanak hausten dituenean, bere antzekoak bilatzen hasten denean, orduan hurbiltzen dira guregana:«Gurasoak orduan ohartzen dira badagoela zerbait haurren baitan, zerbait ezberdin dutela. Baina, apurka-apurka onartzen dute». Zoritxarrez, arazoa nerabezaroa pasatzean azaltzen zaie, gordinki, batzuetan beranduegi denean.

Down sindromeko kasuetan, gurasoek denbora hori guztia irabazia dute, arazoari lehen unetik heldu behar baitiote. Inpaktua izugarria da eta eutsi egin behar diote. Familia hautsi ez dadin beren nortasuna landu behar dute gogor, baita elkartasuna lantzen ikasi ere. Beste kasuetan, esperientzia poliki-poliki doa, eta gurasoek ez dute lehen urratsa erabat konbentzituak ematen.
Bi kasu dira: hazpegiek salatzen dituztenak eta besteak. Desiratzen ez dugun errealitate bat onartzea zaila da. Eta onartu ezean borroka are zailagoa