Ur hotzetan ur epel
Hobeto ezagutzen dugu ilargiaren gainazala, inguratzen gaituzten ozeano, itsaso eta ur sakonak baino. Eremu urdin eta zabal horietan murgilduz gero, telebistako dokumentaletan lurralde urrun, bero eta exotikoak erakusten dizkigute. Ametsetako uharte huts bateko kokondo okerren baten aldamenean, dortoka eme bat ikusten dugu ilargiaren argipean arrautzak erruten, begiak malkotan dituela. Sekula pentsatu al duzu dortoka hori gure kostaldean ikus daitekeenik? Bada Bizkaiko Golkoko itsas bazterretan arrantzaleek noiz behinka ikusteko parada izaten dute, erne ibiliz gero, haren larruazal beltzak bat egiten baitu Kantauri itsasoaren kolore ilunarekin.
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Larruzko dortoka (Dermochelys coriacea)
Taldea: Ornoduna / Narrastia
Neurria: 1,80-2,20 m luze. 250-900Kg artean.
Non bizi da? Itsas zabalean, munduko ozeano guztietan.
Zer jaten du? Ornogabe lirdingatsuak.
Babes maila: Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundearen zerrendan: Kaltebera.
Zortzi dira Lurreko ozeanoetan ezagutzen diren itsas-dortokak. Larruzko dortoka da, ordea, ikusgarri eta erakargarriena, hainbat nolakotasunek besteengandik bereizten baitute. Hasteko, izena esanguratsua da. “Laute dortoka” bezala ere ezagutzen den arren (instrumentuaren formarekin duen antzekotasunagatik), “larruzko dortoka”-k men egiten dio berezitasun nabarmenenari. Izan ere, honen gorputza larru beltz eta leun batek biltzen du, gainazal leun eta aldi berean sendoak. Gainazal ilun hau, gau iluneko izarrak bailiran, orban argiz zipriztinduta ageri ohi da. Bere oskolak luzetara 7 gila ditu, egurrezko txalupa baten karelaren itxurakoa. Aurreko bi hegats handiekin batera, gila hauek bere igeriketan lagunduko dute, itsas dortoketan hidrodinamikoena eginez. Itsas dortoketan handiena izateaz gain (916 kg eta ia 2 m-ko aleak topatu dira), azkarrena ere bada uretan, nabigazio transozeaniko handiak egiteko ahalmena duena.
Kostalde beroetan (Mexiko, Brasil, Guyanak…) ernalketa burutu eta errute garaia amaitutakoan, udaberri-udan larruzko dortoka iparraldeko bazka lekuetara abiatzen da, Bizkaiko Golkoa izanik bere helmugetako bat, Ipar Atlantikoko ekialde nahiz mendebaldearekin batera. Bere aho eta eztarriaren morfologiak argi adierazten dute animalia honek duen elikagaiarekiko espezifikotasuna: izaki lirdingatsuz soilik elikatzen da (hala nola salpaz, marmokaz eta abarrez) eta horretarako du hain moko berezia, keratinizatua eta W forma duena, harrapakin lirdingatsuak harrapatzeko egokitua.
Halako itsas-bidaia luzeak direla medio, larruzko dortokak ezinbestekoa du gorputzeko tenperatura erregulatzea. Izan ere, narrastia izaki, ektotermoa da: gorputzeko tenperatura kanpoko tenperaturak baldintzatzen du. Larruzko dortokak beste itsas-dortokek baino egokitze-ahalmen zabalagoa du, besteei ez bezala, ur hotzetan elikatzeko aukera ematen diona. Duen tamaina handia eta gantz kopurua bere odoleko tenperatura aldaketak mantsotzeko lagungarri badira ere, espezie honek termo-erregulaziorako super-botere ezkutu bat du: bere aurreko eta atzeko hegatsak funtzio honetarako moldatuta daude, haien zirkulazio sistemak korrontearen kontrako bero trukagailuak dituzte, bero galera murrizteko. Esan genezake, beraz, larruzko dortokak high tech galtzerdi bikainak dituela.
Animalia honek badu berezi egiten duen beste ezaugarri bat. Nola daki, bere bidaian aurrera egin ahala, noiz iristen zaion berriz ur beroagotara bueltatzeko ordua? Erantzuna buruko orban arrosean dago. Bakoitzak orban desberdina du, ikerlariek bakoitza bereizteko “hatz-marka digitaltzat” erabili ohi dutena. Zertarako dute orban berezi hori buru gainean? Leiho bat da, argia garuneraino helarazteko. Orban arrosaren azpian dagoen egitura eskeletikoak, argiaren aldaketarik txikiena ere atzematen du; horrela, orban hau dortokaren erloju biologikoaren leihoa dela esan genezake, bazka gune horietatik noiz alde egin behar duen esaten dion iratzargailua. Udazkeneko ekinokzioan (egunak 12 ordu argi eta 12 ordu ilun dituenean) argi aldaketak hautematen ditu eta hegoalderanzko bidaia hasiko du, euskal kostaldetik gertuago dauden bazka-guneak utzi eta tropikoetako ur beroagotara itzulerako bidaia hasiz.
Larruzko dortokak ez du GPS gailurik, ez berokirik, ezta Internet-en beharrik ere. Eta hala, munduan zehar bidaia transozeanikoak egiteko gai da, ilargi, argi, korronte eta abar irakurriz, bere sorlekua den hondartza eta bazka eremuak aurkitzeko. Whatsappik ere ez dute behar elkar topatu eta hitzordua jartzeko. Eta ikusi dugunez, halakoak ez dira soilik Cabo Verdeko edo Guyanako ur tropikaletan bizi. Ozeano osoa da haien bizilekua, eta errute hondartzak bezainbeste behar dituzte elikatze eremuak. Gai izango al gara haien bizilekua errespetatzeko? Gure kostaldea haiena ere badelako. Eta bestela, egin dezagun behintzat hondartzetan hain deseroso egiten zaizkigun marmokak jaten dituztelako.
Euskal Herrian badugu inurrijale bat, baina ez da Ameriketan aurkitzen den ugaztun hori. Gurean hegazti bat da inurrijale amorratua dena, hainbeste gustatzen zaizkio inurriak ezen Debagoiena eta Debabarrenean inurrijale ere deitzen dioten. Eta hau, okil espezie bat da:... [+]
Euskal Herrian badugu inurrijale bat, baina ez da Ameriketan aurkitzen den ugaztun hori. Gurean hegazti bat da inurrijale amorratua dena, hainbeste gustatzen zaizkio inurriak ezen Debagoiena eta Debabarrenean inurrijale ere deitzen dioten. Eta hau, okil espezie bat da:... [+]
Tarteka bada ere, inoiz ikusiko zenuten hego beltzeko “erle erraldoi” eta potolo bat zuen inguruan hegan. Hala bada, ziur izan intsektuen artean ikusgarrienetako bat ikusi duzuela. Eta ziur izan, baita ere, ez duzuela inongo arriskurik, itxura itzeleko erlastar honek... [+]
Sugea eta eguzkia: pertsona askoren buruan banandu ezinak diren bi hitz. Sugea entzuten dugun aldiro, egun bero eta argi bat irudikatzen dugu. Buruak hala funtzionatzen baitu: asoziazio horiek egiten ditu duen informazioarekin. Eta ez da arraroa, bestalde; izan ere, sugeak... [+]
Aszidiak tunikadun modura ere ezagutzen diren itsas ornogabeak dira. Munduko ozeano guztietan dauden animalia iragazle sesilak dira: bizitzaren zatirik handiena azalera solidoetara –arroka, maskor edo egitura artifizialetara– finkatuta emango dute, ura etengabe... [+]
Duela egun batzuk Zeraingo mendietan nenbilela, gorpu bat topatu nuen bidearen erdian. Lehen aldia zen halakorik ikusten nuela, eta kosta zitzaidan identifikatzea. Bere tamaina txikia ikusita, kume bat izan behar zuela pentsatu nuen; baina oker nenbilen. Munduko ugaztun... [+]
Lurreko bi heren baino gehiago ura da; ur horretatik %96, ozeanoetako ur gazia. Eguzki izpiak ozeanoetako lehen 200 metroko sakonerara heltzen dira, eta bertan bizi dira munduko arrantza industriak ustiatzen dituen espezie ia guztiak. Aitzitik, zientziak gehiago erreparatu izan... [+]
Askorentzat uda soinuaren egilea da hegazti hori eta, seguruenik, hau dela eta mila izen ditu Euskal Herrian. Hauetako batzuek bere ‘txrriiii-txrrriiii-txrriii’ kantu deigarriari egiten diote erreferentzia: txirritxori, zirringilo, irrigo edo kirrilo, adibidez. Beste... [+]
Gorputzeko ezkatak kolore berde bizikoak ditu; biziak eta deigarriak. Eta horiekin nahasten dira, sare bat osatuko balute bezala, orban beltzak, bizkar osoan zehar. Gizakiaren begietara gardatxoa gardatxo egiten duena, ordea, saihetsean aurkituko dugu. Bertan, lerrokatuta,... [+]
Haurtzaroan, lursailen batean, parkeren batean edo baserri giroko lurretan sarritan izaten genituen “txitxareak” eskuartean… Jolas guneak gero eta artifizialagoak diren garai hauetan ordea, zaila da hiri nahiz herri-guneetan halakoak topatzea. Baina itsasoko... [+]
Kaxalotea edo zeroia (Physeter macrocephalus) munduko horzdun zetazeo handiena da, eta baita munduko horzdun animalia handiena ere. Beheko barailan soilik ikusten zaizkio hortzak, baina bakoitzak kilo bateko pisua izan dezake. Izatez, ez dago oso argi zertarako erabiltzen dituen... [+]
Gure hondartzak marrazoz beterik daude. Igerilariak lasai egon, kostaldean 100-200 metroko sakoneran ditugun hondartza zabalez ari bainaiz. Bertan bizi da Atlantikoko marrazo ugariena eta txikiena.
Anbotoko Mari ezagutzen dugu askok, Aralarko dama, Aketegiko dama eta beste izen ugariz ere ezaguna dena. Amalur izaki gorputza hartua da Mari, gure jainkosa, euskaldunon artean ezaguna. Soineko apainez jantzitako andere bezala aurkezten da herri askotan. Baina nor ote da Mari... [+]
Gaur aurkezten dugun intsektuaren izen zientifikoak, besteak beste, bi gauza azaltzen dizkigu: alde batetik, gorria dela (ez erabat) eta ez duela hegorik. Okerrak ez dira biak ala biak, baina gorria ez da bere kolorazio bakarra, eta hegoak ere izan baditu, baina beraien tamaina... [+]
Sugea entzun eta leku lehor bat etorriko zaio burura askori, narrastiek beroa behar dutela ondo barneratua baitu gizakiak. Suge guztiak ez dira berdinak, ordea; denek ez dituzte baldintza berak gustuko, eta horri esker dago, besteak beste, dagoen dibertsitatea. Bakoitzak bere... [+]