Eskuz eta banaka
Udan, Sargazoen itsasoan (Ipar Amerikako ekialdean) eme bakoitzak 2-3 milioi arrautza askatuko ditu. Baten batek bizirauterik badu, bi hilabeteren baitan ekialderantz igerian hasi eta urte erdi izaterako Azore uharteetara helduko da. Bertan elikatu eta haziko da, urtebeterekin, Bizkaiko Golkoan elikatzeko migrazioa burutu arte. Mendez mende, uda garaian, euskal arrantzaleen bidaide kuttuna izan den hegaluzea, Kantauri Itsasora gerturatu da. Maiatz-ekainean, arrantzaleek sareak utzi eta, kainaberak eskuan hartuta, urteko kostera garrantzitsuenari ekingo diote. Ez dute atsedenik hartuko, kuota amaitu ezean, uda amaieran hegaluzea gure uretatik urrundu arte. Euskal kostaldean 2020an markatutako hegaluze bat bi urteren buruan Irlandan errekuperatu ostean, badakigu negua Atlantiko mendebaldean igaroko dutela, sakonera handitan, hurrengo udan berriro gurera itzultzeko.
Hegaluzea (Thunnus alalunga)
TALDEA: Ornoduna / Arraina.
NEURRIA: 130 cm.
NON BIZI DA? Mundu osoko ozeanoetan, batez ere 40º I eta 40º H latitudeen artean. Migrazio luzeak egin ohi ditu.
ZER JATEN DU? Arrain pelagiko txikiak (antxoa, sardina, berdela), zefalopodoak eta krustazeoak.
BABES MAILA: Ez dago babestuta.
Artisau-arrantzan aritzen diren ontziak, gehienetan txikiagoak, “xaxi-arrantzan” arituko dira. Gure kostaldean Erdi Arotik erabili izan den teknika honekin, arrantzontzia etengabeko abailan joaten da; txirrika mordoarekin, kareletik irtengo diren pita-lerroak elkarren artean katramilatu ez daitezen, “pertxa” deritzen makil luzeetan zehar pasa, eta muturreko amuak ontziaren uberan kokatuko dira. Amuek, inguruan, hainbat materialez egindako lihazkiak dituzte. Izan eskuz egindako “apeu”, nahiz berrikuntzek ekarritako gomazko olagarro txiki, helburua hegaluzeak engainatzea izango da. Abiada bizian apeuak irentsi ahala, hegaluzeak txirriken laguntzaz ontzira hurbildu, eta arrantzaleek “kizki”-arekin –muturrean kakoa duen makil luzearekin– hartuta ontziratuko dituzte, banaka.
Urtean zehar inguraketa-arrantzan aritu ohi diren arrantzontziek berriz, teknika berriago bat erabiltzen dute. 1940ko hamarkadan Kalifornian ikasitako bi lapurtarrek Euskal Herriratu zuten, inguru haietan jada ezaguna zen “beita bizia”. Kasu honetan, lehenik arrantzaleek “txitxina” (antxoa gaztea) edo “pelikatoa” (berdel gaztea) arrantzatuko dute; horiek bai, sareekin. Ontzian horretarako prestatutako ur-tangatan bizirik mantendu eta hegaluzeen bila abiatuko dira. Hegaluze-sarda atzematean, “peitero” modura izendatutako arrantzaleek beita bizia jaurtiko dute itsasora. Bestalde, “kaineroek”, kanabera prestatuko dute, amuetan beita bera jarrita. Kareletik ur-txorrota jaurtiko da, etengabe, ur-azalean zipristin eta aparra sortzeko eta hegaluzeak beita artean nolabait itsutzeko. Horrela, hegaluzeak kanaberarekin ontziratuko dira, kasu honetan ere, banaka.
Xaxi-arrantzan nahiz beita bizian, gure portuetan 6-8 mila tona inguru hegaluze harrapatzen dira, urtean. Eta honi, aisialdiko laket-arrantzan harrapatzen dena gehitu behar zaio. Laket-ontziek xaxi-arrantzaren bidez harrapatzen dituzte hegaluzeak: egun eta arrantza-baimen bakoitzeko hiru ale hartu ditzakete; eta ontzi bakoitzak, gehienez, 15. Erreparatu gure kostaldeko portuetan pertxak dituzten laket-ontzi kopuruari, eta gehitu gainera, hedatzen ari den turismo-arrantza.
Izan “mono” (<4 Kg), “rekortau” (4 – 7 Kg) nahiz “handi” (>7 Kg), lonjara iristen den hegaluze guztia saltzen da. Arrandegitarako nahiz jatetxetarako, ertaina izan ohi da preziatuena; eta gehien-gehiena, kontserbatara bideratzen da. Baina kasu hemen, izendegiari, kostako herri gehientsuenetan hegaluzeari “atuna” ere esaten baitzaio. Eta kontserberek ondo dakite hori; hala, haietako askoren pototan, hegaluzearen (Thunnus alalunga) haragiarekin, moja (Thunnus obesus), edo Atlantiko tropikaleko, Indikoko, nahiz Pazifikoko errolfinaren (Thunnus albacares) gisako tunidoak ere nahastuko dituzte; guztiak, “atunaren” izenpean. Tropikoetan harrapatutako arrain hori ordea, ez da aipatu teknikekin harrapatzen, inguraketa-sare erraldoiekin baizik, eskala industrialean. Beraz, kontsumitu arduraz: sasoian sasoikoa, eta ahal dela, bertakoa. Izan ere, “gure” hegaluzea bakarra da, eta halakoxea da bere zapore eta haragia ere; askorentzat, hain ospetsua den hegalaburra edo atun gorria –Thunnus thynnus, askoz erregulatuagoa dagoena– baino hobea. Norberak erabaki dezala zer kontsumitu nahi duen; baina jakinda, erosten dugunaren arabera, ondare kulturala eta tokiko arrantza ere babestuko ditugula. Gora marmitakoa.
Euskal Herrian badugu inurrijale bat, baina ez da Ameriketan aurkitzen den ugaztun hori. Gurean hegazti bat da inurrijale amorratua dena, hainbeste gustatzen zaizkio inurriak ezen Debagoiena eta Debabarrenean inurrijale ere deitzen dioten. Eta hau, okil espezie bat da:... [+]
Euskal Herrian badugu inurrijale bat, baina ez da Ameriketan aurkitzen den ugaztun hori. Gurean hegazti bat da inurrijale amorratua dena, hainbeste gustatzen zaizkio inurriak ezen Debagoiena eta Debabarrenean inurrijale ere deitzen dioten. Eta hau, okil espezie bat da:... [+]
Tarteka bada ere, inoiz ikusiko zenuten hego beltzeko “erle erraldoi” eta potolo bat zuen inguruan hegan. Hala bada, ziur izan intsektuen artean ikusgarrienetako bat ikusi duzuela. Eta ziur izan, baita ere, ez duzuela inongo arriskurik, itxura itzeleko erlastar honek... [+]
Sugea eta eguzkia: pertsona askoren buruan banandu ezinak diren bi hitz. Sugea entzuten dugun aldiro, egun bero eta argi bat irudikatzen dugu. Buruak hala funtzionatzen baitu: asoziazio horiek egiten ditu duen informazioarekin. Eta ez da arraroa, bestalde; izan ere, sugeak... [+]
Aszidiak tunikadun modura ere ezagutzen diren itsas ornogabeak dira. Munduko ozeano guztietan dauden animalia iragazle sesilak dira: bizitzaren zatirik handiena azalera solidoetara –arroka, maskor edo egitura artifizialetara– finkatuta emango dute, ura etengabe... [+]
Duela egun batzuk Zeraingo mendietan nenbilela, gorpu bat topatu nuen bidearen erdian. Lehen aldia zen halakorik ikusten nuela, eta kosta zitzaidan identifikatzea. Bere tamaina txikia ikusita, kume bat izan behar zuela pentsatu nuen; baina oker nenbilen. Munduko ugaztun... [+]
Lurreko bi heren baino gehiago ura da; ur horretatik %96, ozeanoetako ur gazia. Eguzki izpiak ozeanoetako lehen 200 metroko sakonerara heltzen dira, eta bertan bizi dira munduko arrantza industriak ustiatzen dituen espezie ia guztiak. Aitzitik, zientziak gehiago erreparatu izan... [+]
Askorentzat uda soinuaren egilea da hegazti hori eta, seguruenik, hau dela eta mila izen ditu Euskal Herrian. Hauetako batzuek bere ‘txrriiii-txrrriiii-txrriii’ kantu deigarriari egiten diote erreferentzia: txirritxori, zirringilo, irrigo edo kirrilo, adibidez. Beste... [+]
Gorputzeko ezkatak kolore berde bizikoak ditu; biziak eta deigarriak. Eta horiekin nahasten dira, sare bat osatuko balute bezala, orban beltzak, bizkar osoan zehar. Gizakiaren begietara gardatxoa gardatxo egiten duena, ordea, saihetsean aurkituko dugu. Bertan, lerrokatuta,... [+]
Haurtzaroan, lursailen batean, parkeren batean edo baserri giroko lurretan sarritan izaten genituen “txitxareak” eskuartean… Jolas guneak gero eta artifizialagoak diren garai hauetan ordea, zaila da hiri nahiz herri-guneetan halakoak topatzea. Baina itsasoko... [+]
Kaxalotea edo zeroia (Physeter macrocephalus) munduko horzdun zetazeo handiena da, eta baita munduko horzdun animalia handiena ere. Beheko barailan soilik ikusten zaizkio hortzak, baina bakoitzak kilo bateko pisua izan dezake. Izatez, ez dago oso argi zertarako erabiltzen dituen... [+]
Gure hondartzak marrazoz beterik daude. Igerilariak lasai egon, kostaldean 100-200 metroko sakoneran ditugun hondartza zabalez ari bainaiz. Bertan bizi da Atlantikoko marrazo ugariena eta txikiena.
Anbotoko Mari ezagutzen dugu askok, Aralarko dama, Aketegiko dama eta beste izen ugariz ere ezaguna dena. Amalur izaki gorputza hartua da Mari, gure jainkosa, euskaldunon artean ezaguna. Soineko apainez jantzitako andere bezala aurkezten da herri askotan. Baina nor ote da Mari... [+]
Gaur aurkezten dugun intsektuaren izen zientifikoak, besteak beste, bi gauza azaltzen dizkigu: alde batetik, gorria dela (ez erabat) eta ez duela hegorik. Okerrak ez dira biak ala biak, baina gorria ez da bere kolorazio bakarra, eta hegoak ere izan baditu, baina beraien tamaina... [+]
Sugea entzun eta leku lehor bat etorriko zaio burura askori, narrastiek beroa behar dutela ondo barneratua baitu gizakiak. Suge guztiak ez dira berdinak, ordea; denek ez dituzte baldintza berak gustuko, eta horri esker dago, besteak beste, dagoen dibertsitatea. Bakoitzak bere... [+]