Urpeko kukurruku isila
Txikitan, beharbada inguruko adinkide gehienen modura “gustatzen ez zaidan” zerbait izatearren, bat batean bota nuen, etxean: “Ez zait gallito gustatzen”.
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Oilar handia (Lepidorhombus whiffiagonis)
TALDEA: Ornoduna / Arraina.
HELDUTASUN SEXUALA: 3-5 urterekin.
BIZIRAUPENA: 14 urte.
NEURRIA: 20-35 cm.
NON BIZI DA? Ozeano Atlantikoaren ipar-ekialdean eta Mediterraneoan. Normalean 100-800 metroko hondo hareatsu eta lohitsuetan.
ZER JATEN DU? Itsas-hondotik gertu bizi diren arrain, krustazeo eta zefalopodoak.
BABES MAILA: Europan babestua.
Aitak, ordura arte jada nik janda izango nituen dozenaka arrainak aipatu gabe: “Eta limoiarekin?”. “Tira”. Ezin gezurrik esan; baina nire istorioa, kolokan. Handik aste gutxira, osorik nik sekula ikusi gabeko arraina ekarri zuen etxera. “Ikusi! Ikusi zein bitxia; non dauzkan begiak, biak alde berean… Eta zer nolako aho puska, irekiz gero! Honek karramarro eta arraintxoak jango zituen... Prestatuko dugu?”. Bai, noski! Halako itxurarekin, berezia ziur! Ondoren, afaltzen ginela, aitak: “Erreparatu diozu buruari; eta buruko gandorrari ere bai, ezta? Bada, nondik uste duzu datorkiola ‘oilar’ izena?”. Orduz geroztik, denetarik jaten dut, kukurrukurik egin gabe.
Arrain zapalen artean kokatzen dira mihi-arrainak, platuxak, erreboiloak… eta bereziki ugariak eta ezagunak direnak: itsas-oilarrak. Bada, oilar espezieen artean, “oilar handia” da (gaztelaniaz “gallo del norte”) ziurrenik guztion etxeetako plateretatik pasatu dena. Zeltentzat, halako arrainak lurra eta itsasoaren arteko loturaren sinbolo ziren; ezkutukoa eta ikusgarriaren artekoa. Garai hartan beharbada jakingo zuten, izaera bakartia izan ohi duten oilarrak negua–udaberria aldera elkartzen zirela sakonera txikiagoko kostaldeko uretan, arrautzak erruteko. Ez zuten jakingo ordea, askatutako milaka arrautza horiek, “eremu pelagikoan” jitoan egon ostean larba bilakatzean, arrain simetrikoak direla, eta ondoren jasaten dutela metamorfosia: begietako batek buruko eskuinaldera migratuko du; eta gorputza, zapaldu ahala, ezkerraldera etzango da; hortik aurrera bizi osoa “eremu demertsalean” emango du (itsas-hondoan). Begien migrazioari esker oilarrek ikusmen ahalmena handitzen dute. Haien gorputza erditik zeharkatzen duen “alboko marra”-rekin, harrapakinen bibrazioak atzematen dituzte. Estrategia aproposa, eguna hondarretan erdi-hondoratuta eta gaua harrapakinen ehizan igarotzen duenarentzat.
Gure portuetan Erdi Arotik izan dugu oilar handia. Hondoan ezkutatzeko duen trebetasunagatik edo, arrain ikusezinen pare, saihesteko gaitasuna zuela pentsatzen zuenik ere ba omen zen. Arraste-arrantzarekin ordea, aukera gutxi geratu zaie arrainoi. Izan ere, oilarra hala harrapatzen da gehienbat, itsas-hondoetako beste espezieekin nahastuta. Artisau-arrantzaleek, bestetik, tretza (gaztelaniaz “palangre”) eta sare finkoak (tresmaila, mailabakarra) erabiltzen dituzte eta bide batez, arrainok banaka, eskuz, ontziratzen dituzte. Koipe gutxiko haragi zuri eta garbi horren eskaria ordea, eskala handikoa da; bereziki Euskal Herrian, Europako beste herrialdeekin alderatuta pertsonako itsas-oilar kontsumoa gainetik baitago. Gehienetan freskoan kontsumitzeko saltzen da, eta industria transformatzaileetara ere bideratzen da; azken horietara, ordea, gehiago bideratzen da oilar handiaren ahaide den “oilar txikia” (Lepidorhombus boscii); izenak dioen moduan, txikiagoa, eta albo-hegatsetan orban beltzak dituena.
Oilar handia estimatuz gero, edo aitak nirekin egin bezala, etxekoak konbentzituz gero, erostera goazena non eta nola arrantzatua izan den jakitea onena. Ezkutukoa eta ikusgarriaren arteko lotura. Horretarako, arrandegian galdetu behar da.
Zuhaitzen hostoak erortzen ari dira, eguzkiak ez du hainbeste berotzen baina azken izpiak aprobetxatuz, bazkalostean mendi bueltatxoa ematera irten gara. Mendiaren soinuetan barneratuta, bat- batean tronpetak diruditen “kru-kru-kru” hotsak entzuten dira. Begirada... [+]
Silurikoan sortu omen ziren, kontuak atera! Duela 400 milioi urte edo gehiago. Beraz, planetako lurretan azaldu ziren lehenetako animaliez ari gara, ez da txantxetarako kontua. Eta oraindik txantxa gutxiago, garai hartako espezie batzuek luzeran bi metro ere bazituztela jakinda... [+]
Sugea ikusi orduko: “Sugegorria!”. Telesforo Aranzadi zenak esaten baitzuen, begiek ez dutela ezagutzen dutena baino ikusten. Eta sugegorria ezagutu, ezagutzen dugunez (entzunaz, sikiera), hori bera izaten da joera: ikusten dugun suge oro sugegorria dela iruditzen... [+]
Izarrak, ortzi mugagabean, keinu egiten diguten argi izpi dardarti liluragarriak dira, osotasuna eta ezereza bateratuta, zer garen ulerrarazteko oroitarri zaizkigunak: izan sua, izan ondotik joan zaizkigun kuttunak, gizakiaren txikitasuna edo Anbotoko Mariren edertasuna;... [+]
Bizitza azkar pasatzen dela entzun eta esaten dugu maiz. Hala ere, gizakiok urte dezenteko bizi-itxaropena daukagu. Hainbat urte izan ohi ditugu ongi garatu, bizi eta ugaltzeko. Badira, ordea, hori guztia denbora askoz ere laburragoan egin behar duten gu bezalako ugaztunak:... [+]
Udan, Sargazoen itsasoan (Ipar Amerikako ekialdean) eme bakoitzak 2-3 milioi arrautza askatuko ditu. Baten batek bizirauterik badu, bi hilabeteren baitan ekialderantz igerian hasi eta urte erdi izaterako Azore uharteetara helduko da. Bertan elikatu eta haziko da, urtebeterekin,... [+]
Euskal Herrian badugu inurrijale bat, baina ez da Ameriketan aurkitzen den ugaztun hori. Gurean hegazti bat da inurrijale amorratua dena, hainbeste gustatzen zaizkio inurriak ezen Debagoiena eta Debabarrenean inurrijale ere deitzen dioten. Eta hau, okil espezie bat da:... [+]
Euskal Herrian badugu inurrijale bat, baina ez da Ameriketan aurkitzen den ugaztun hori. Gurean hegazti bat da inurrijale amorratua dena, hainbeste gustatzen zaizkio inurriak ezen Debagoiena eta Debabarrenean inurrijale ere deitzen dioten. Eta hau, okil espezie bat da:... [+]
Tarteka bada ere, inoiz ikusiko zenuten hego beltzeko “erle erraldoi” eta potolo bat zuen inguruan hegan. Hala bada, ziur izan intsektuen artean ikusgarrienetako bat ikusi duzuela. Eta ziur izan, baita ere, ez duzuela inongo arriskurik, itxura itzeleko erlastar honek... [+]
Sugea eta eguzkia: pertsona askoren buruan banandu ezinak diren bi hitz. Sugea entzuten dugun aldiro, egun bero eta argi bat irudikatzen dugu. Buruak hala funtzionatzen baitu: asoziazio horiek egiten ditu duen informazioarekin. Eta ez da arraroa, bestalde; izan ere, sugeak... [+]
Aszidiak tunikadun modura ere ezagutzen diren itsas ornogabeak dira. Munduko ozeano guztietan dauden animalia iragazle sesilak dira: bizitzaren zatirik handiena azalera solidoetara –arroka, maskor edo egitura artifizialetara– finkatuta emango dute, ura etengabe... [+]
Duela egun batzuk Zeraingo mendietan nenbilela, gorpu bat topatu nuen bidearen erdian. Lehen aldia zen halakorik ikusten nuela, eta kosta zitzaidan identifikatzea. Bere tamaina txikia ikusita, kume bat izan behar zuela pentsatu nuen; baina oker nenbilen. Munduko ugaztun... [+]
Lurreko bi heren baino gehiago ura da; ur horretatik %96, ozeanoetako ur gazia. Eguzki izpiak ozeanoetako lehen 200 metroko sakonerara heltzen dira, eta bertan bizi dira munduko arrantza industriak ustiatzen dituen espezie ia guztiak. Aitzitik, zientziak gehiago erreparatu izan... [+]
Askorentzat uda soinuaren egilea da hegazti hori eta, seguruenik, hau dela eta mila izen ditu Euskal Herrian. Hauetako batzuek bere ‘txrriiii-txrrriiii-txrriii’ kantu deigarriari egiten diote erreferentzia: txirritxori, zirringilo, irrigo edo kirrilo, adibidez. Beste... [+]
Gorputzeko ezkatak kolore berde bizikoak ditu; biziak eta deigarriak. Eta horiekin nahasten dira, sare bat osatuko balute bezala, orban beltzak, bizkar osoan zehar. Gizakiaren begietara gardatxoa gardatxo egiten duena, ordea, saihetsean aurkituko dugu. Bertan, lerrokatuta,... [+]