Asko bai, baina ez mila
Silurikoan sortu omen ziren, kontuak atera! Duela 400 milioi urte edo gehiago. Beraz, planetako lurretan azaldu ziren lehenetako animaliez ari gara, ez da txantxetarako kontua. Eta oraindik txantxa gutxiago, garai hartako espezie batzuek luzeran bi metro ere bazituztela jakinda. Gaur egun, ordea, planetako miriapodo espezierik handiena nekez iristen da 40 zentimetrora.
Milazangoa Tachypodoiulus niger
TALDEA: Myriapoda / Diplopoda.
NEURRIA: 50 mm.
NON BIZI DA? Lurralde karstikoetan, zuhaitzetan ere bai.
ZER JATEN DU? Hondakinak, algak, fruituak..
BABES MAILA: Ez dago babestua.
Miriapodoak hanka askoko animaliak dira; antzinako grezieran myria hitzak zenbatezina esan nahi du, eta podos-ek, berriz, oina/hanka. Miriapodoak lau taldetan daude sailkatuta, horien artean Chilopoda taldekoak (ehunzangoak, alegia) eta Diplopoda taldekoak (milazangoak). Lur planetan talde honetako 12.000 miriapodo espezie inguru ezagutzen ditugu, nahiz eta, adituen ustez, planetan zortzi aldiz gehiago diren. Espeziearen arabera gorputzaren segmentu kopurua aldatu egiten da, eta, ondorioz, hanka kopurua ere bai: batzuek dozena pare bat hanka dute, beste batzuek, berriz, 400 hanka izan ditzakete.
Ernalketa ez da beti zuzena izaten. Arrek gonopodo izeneko apendize batzuk dituzte –moldatutako hanka batzuetan dute jatorria organo horiek–, esperma poltsak emearen gorputzean bertan uzteko. Gorputzean ez ezik, espezie batzuek emearengandik gertu uzten dituzte, gero berak har ditzan. Badira baita ere espezie batzuk partenogenesia bitartez ugaltzen direnak, hau da, arrik gabe, emea soilik ernaltzen baita, intsektu batzuen artean gertatzen den modura (erleak, adibidez).
Milazangoa esaten dugu, baina bada hanka gehiagoko espezierik! Hori bai, Australian, ez hemen. Diplopodoek, gaurko protagonistaren taldekideek, gorputzeko ia segmentu guztietan bi hanka pare dituzte, ehun zangoek ez bezala, horiek segmentu bakoitzean soilik hanka pare bat baitute. Miriapodoen hankak sinkronizatuta mugitzen dira ibiltzeko garaian, olatuen uhinak bailiran. Espezie askok biribiltzeko gaitasuna dute arriskuen aurrean, burua makurtuta, gorputzeko segmentuak bildu eta hankak barruan gordeta (kukurutxaren antzera).
Milazangoak, oso gertakizun arraroa bada ere, izurrite bilakatu daitezke eta zenbait landaretan kalteak eragin ditzakete. Triku talde bat kontratatu behar, horiek milazangoak atsegin handiz jaten baitituzte. Milazangoen defentsa-sistema gorputzean urin toxikoak ekoiztea da, urin hori gorputzean dituzten zulotxoen bidez arerioari botatzeko. Esan beharrik ez dago gizakiontzat proportzio horretako “pozoiak” ez direla inolaz ere arriskutsuak.
Tachypodoiulus niger-ek 100 bat pare hanka du, hondakinak jaten ditu eta kareharrizko lurretan bizi ohi da. Batez ere gautarra da, baina ilunabarrean ere aktiboa izan daiteke. Orbelean, enbor azalaren azpian edo goroldioan ezkutatu, elikatu eta bizi da. Gainontzeko miriapodo espezie gehienetan bezala, honetan ale arrak eta ale emeak daude.
Sugea ikusi orduko: “Sugegorria!”. Telesforo Aranzadi zenak esaten baitzuen, begiek ez dutela ezagutzen dutena baino ikusten. Eta sugegorria ezagutu, ezagutzen dugunez (entzunaz, sikiera), hori bera izaten da joera: ikusten dugun suge oro sugegorria dela iruditzen... [+]
Izarrak, ortzi mugagabean, keinu egiten diguten argi izpi dardarti liluragarriak dira, osotasuna eta ezereza bateratuta, zer garen ulerrarazteko oroitarri zaizkigunak: izan sua, izan ondotik joan zaizkigun kuttunak, gizakiaren txikitasuna edo Anbotoko Mariren edertasuna;... [+]
Bizitza azkar pasatzen dela entzun eta esaten dugu maiz. Hala ere, gizakiok urte dezenteko bizi-itxaropena daukagu. Hainbat urte izan ohi ditugu ongi garatu, bizi eta ugaltzeko. Badira, ordea, hori guztia denbora askoz ere laburragoan egin behar duten gu bezalako ugaztunak:... [+]
Udan, Sargazoen itsasoan (Ipar Amerikako ekialdean) eme bakoitzak 2-3 milioi arrautza askatuko ditu. Baten batek bizirauterik badu, bi hilabeteren baitan ekialderantz igerian hasi eta urte erdi izaterako Azore uharteetara helduko da. Bertan elikatu eta haziko da, urtebeterekin,... [+]
Euskal Herrian badugu inurrijale bat, baina ez da Ameriketan aurkitzen den ugaztun hori. Gurean hegazti bat da inurrijale amorratua dena, hainbeste gustatzen zaizkio inurriak ezen Debagoiena eta Debabarrenean inurrijale ere deitzen dioten. Eta hau, okil espezie bat da:... [+]
Euskal Herrian badugu inurrijale bat, baina ez da Ameriketan aurkitzen den ugaztun hori. Gurean hegazti bat da inurrijale amorratua dena, hainbeste gustatzen zaizkio inurriak ezen Debagoiena eta Debabarrenean inurrijale ere deitzen dioten. Eta hau, okil espezie bat da:... [+]
Tarteka bada ere, inoiz ikusiko zenuten hego beltzeko “erle erraldoi” eta potolo bat zuen inguruan hegan. Hala bada, ziur izan intsektuen artean ikusgarrienetako bat ikusi duzuela. Eta ziur izan, baita ere, ez duzuela inongo arriskurik, itxura itzeleko erlastar honek... [+]
Sugea eta eguzkia: pertsona askoren buruan banandu ezinak diren bi hitz. Sugea entzuten dugun aldiro, egun bero eta argi bat irudikatzen dugu. Buruak hala funtzionatzen baitu: asoziazio horiek egiten ditu duen informazioarekin. Eta ez da arraroa, bestalde; izan ere, sugeak... [+]
Aszidiak tunikadun modura ere ezagutzen diren itsas ornogabeak dira. Munduko ozeano guztietan dauden animalia iragazle sesilak dira: bizitzaren zatirik handiena azalera solidoetara –arroka, maskor edo egitura artifizialetara– finkatuta emango dute, ura etengabe... [+]
Duela egun batzuk Zeraingo mendietan nenbilela, gorpu bat topatu nuen bidearen erdian. Lehen aldia zen halakorik ikusten nuela, eta kosta zitzaidan identifikatzea. Bere tamaina txikia ikusita, kume bat izan behar zuela pentsatu nuen; baina oker nenbilen. Munduko ugaztun... [+]
Lurreko bi heren baino gehiago ura da; ur horretatik %96, ozeanoetako ur gazia. Eguzki izpiak ozeanoetako lehen 200 metroko sakonerara heltzen dira, eta bertan bizi dira munduko arrantza industriak ustiatzen dituen espezie ia guztiak. Aitzitik, zientziak gehiago erreparatu izan... [+]
Askorentzat uda soinuaren egilea da hegazti hori eta, seguruenik, hau dela eta mila izen ditu Euskal Herrian. Hauetako batzuek bere ‘txrriiii-txrrriiii-txrriii’ kantu deigarriari egiten diote erreferentzia: txirritxori, zirringilo, irrigo edo kirrilo, adibidez. Beste... [+]
Gorputzeko ezkatak kolore berde bizikoak ditu; biziak eta deigarriak. Eta horiekin nahasten dira, sare bat osatuko balute bezala, orban beltzak, bizkar osoan zehar. Gizakiaren begietara gardatxoa gardatxo egiten duena, ordea, saihetsean aurkituko dugu. Bertan, lerrokatuta,... [+]
Haurtzaroan, lursailen batean, parkeren batean edo baserri giroko lurretan sarritan izaten genituen “txitxareak” eskuartean… Jolas guneak gero eta artifizialagoak diren garai hauetan ordea, zaila da hiri nahiz herri-guneetan halakoak topatzea. Baina itsasoko... [+]
Kaxalotea edo zeroia (Physeter macrocephalus) munduko horzdun zetazeo handiena da, eta baita munduko horzdun animalia handiena ere. Beheko barailan soilik ikusten zaizkio hortzak, baina bakoitzak kilo bateko pisua izan dezake. Izatez, ez dago oso argi zertarako erabiltzen dituen... [+]