Udazkenetik udaberrira murgil
Gure inguruko haritz kandudunak (Quercus robur) gorritu dira eta gorritu dute dena. Urrutira intsinis pinu beltzek (Pinus radiata) urdintzen dute paisaia, baina haritzezko han-hemengo pintek eta etxe bueltako harizti dotoreek ez diete begiei beste ezer ikusten uzten, eta gutxiago urdinen eta urdinduen eskalan. Gorrietan gorriena da haritzarena, azienda gorriaren gorria, behi gorriaren gorria. Txindurri gorriaren uda amaierako kolorea dakarkit gogora: distira zorabiakorra.
Bada haritz gorria esaten zaiona, jeneralean norteko haritza edo haritz amerikarra deitzen dena (Quercus rubra), baina horren gorria gorrimina da, ezpainetako gorriaren tankerakoa, odolkara, mahatsaren ardoaren kolorekoa. Hori beste upeleko sagardoa da.
Orain, egun laburrenetan, eguzkia inoizko beherapen makurrenean dabil zeruan, eta bere errainuak, euria haize zakarrenarekin bezala, zaldizka datoz, lurrari paralelo. Argi hori egun gutxitako kontua da, hilabete eta erdi eskas, eta egunabarretik ilunsentiraino zain nauka.
Aurten eguraldiak lagundu du. Gure amonak atzo esan zuen eran zuhaitz gehienak moildu ditu. Hostoz soildu. Gure etxean moildu aditza erabiltzen da soilik fruta arbolari fruta aleak hagaz kentzen zaizkiola esateko. Sekula ez nuen entzun zuhaitzari haizeak hostoak kentzen dizkiola adierazteko. Fruta garrantzitsua da, baina baita hostoa ere. Hostoa orbeltzen denean, jaten, azpigarri, luargarri, lastaira... Zer ez da?
Udazkenaren egun gorenetako edertasunaz idazten ari naizela, olerkariaren mezu bat iritsi zait, bere hitzetan galdera tekniko batekin: lirioari euskaraz nola esaten zaion galdetuz, ea gazteleraz edota ingelesez ametitua dagoen bezala iris esan ote dakiokeen. Erantzun diot Iris izena lirioaren izen zientifikotik datorrela, eta grekoen Iris jainkosatik, ortzadarraren jainkosatik. Eta iris esatea loreari poeten eskudantzia poetiko soila dela. Eta landarezaleen artean ez zaiola horrela esaten, genero zientifikoa (Iris spp) aipatzeko ez bada. Eta jainkosa harengandik, grekotik gurerako dagoen Lluis Llachek abesten duen “un pont de mar blava” itsasozko zubi urdinetik barrena euskaraz uztargi-belarra, ostargi-belarra esaten diogu lirio arruntari, Iris germanica.
Eta beste olerkari baten “Wild Iris” “Iris basatia” edo Lirio basatia” nola idatziko nukeen galdetzen dit. Eta olerkariak berak duela hamaika urte idatzitakoa etorri zait burura: “...Eta kalera irten naiz. Gaur egun, maskarak erabiltzen / Ditugu eta modu berezian mugitzen gara. Hitz / Batzuk baztertu behar baina beste batzuk asmatuko / Ditugu...”. Eta esan diot guk basatia animalioi esateko erabiltzen dugula. Landarea basa edo basaka izaten dela. Uztargi-belar basa itzuliko nukeela esan diot, eta poeten eskudantzia poetikoa erabiliz uztargi basa.
Ezagutzen dudan udaberriko lorerik dotoreenetako bati buruzko mezua dela medio sasoi horretan murgil egiteak gogoa bahitu eta udazkenaren onena zapuztu dit.
Belazea gorri azaltzen zen, egun batetik bestera. Gorri-gorri, gorri bizi urrutitik ikusgarri. Gorbela zen, itsas-belarra edo alga. Nekazariak itsas bazterretik bildu eta lehortzeko belazean zabaltzen zuena. Gorbel arrea eta gorbel gorria izaten ziren eta gu bezalako... [+]
Aszidiak tunikadun modura ere ezagutzen diren itsas ornogabeak dira. Munduko ozeano guztietan dauden animalia iragazle sesilak dira: bizitzaren zatirik handiena azalera solidoetara –arroka, maskor edo egitura artifizialetara– finkatuta emango dute, ura etengabe... [+]
Ostirala da, bero handia egin du gaur ere. Baserriko lanak bukatu ditugu, belarretan egin dugu. Nekatuta, izerditan, berotuta, baina pozik! Denon artean lortu dugu, denok bat ekinda lana hobeto egiten da.
Burujabetzan sakontzeko egitasmoa da Oiartzun Burujabe proiektua, udalaren, herriko ehun ekonomikoaren eta herritarren artean bultzatu dutena. “Oiartzungo herritarrek bertako baliabideak eta produktuak, bertan ekoizten dena erabiltzea bultzatu nahi dugu, kanpoko... [+]
Loratu da. Kostata baina loratu da, bai, arkakaratsa (Rosa spp.). Lore arin, mehe, hegalari itxurakoa da, arrosa bat da eta lorea ere arrosakara eta zuriaren arteko kolorea du. Urtero loratzen da lurrin fina zabalduz. Lore horiek destilatu egiten dira, ia erabat kosmetikan eta... [+]
David de Blasek abiatutako proiektua da Azpigorri Ahuntz Txorizoak, eta izenak argi uzten duenez, azpigorri arrazako ahuntzekin ari da lanean. “Urteetan industrian aritu nintzen lanean, baina pandemia garaian artzain eskolara joan nintzen, eta ikasketak amaitutakoan... [+]
Duela egun batzuk Zeraingo mendietan nenbilela, gorpu bat topatu nuen bidearen erdian. Lehen aldia zen halakorik ikusten nuela, eta kosta zitzaidan identifikatzea. Bere tamaina txikia ikusita, kume bat izan behar zuela pentsatu nuen; baina oker nenbilen. Munduko ugaztun... [+]
San Roman auzoko jaietan bost neska adingaberi ukituak egiteagatik 18 urteko mutil bat atxilotu zuen Ertzaintzak Muxikan (Bizkaia). Udalak eta herriko Mugimendu Feministak elkarretaratzea deitu dute asteartean 20:30erako.
Ipurdia belztu egiten zaio. Tomate (Solanum lycopersicum) alea sano-sano ikusten da, landarean zintzilik, goitik behera begiratzen baitiogu. Buruz behera edo hankaz gora jarriz gero ipurdia beltz-beltz azalduko du. Ipurdian txanpon baten antzeko beltzune borobila, oso beltza eta... [+]
Hamabost urte baino gehiago daramatza martxan Bizkaiko Kimuak ernamuinduen proiektuak, baina hasierako bultzatzaileak erretiratu dira eta erreleboa hartu berri dute Mikel Landa Luzarragak eta Asier Iñigo Oraindik. Ernamuindutako kimu freskoak ekoizten dituzte batik bat,... [+]
Lurreko bi heren baino gehiago ura da; ur horretatik %96, ozeanoetako ur gazia. Eguzki izpiak ozeanoetako lehen 200 metroko sakonerara heltzen dira, eta bertan bizi dira munduko arrantza industriak ustiatzen dituen espezie ia guztiak. Aitzitik, zientziak gehiago erreparatu izan... [+]
Natura aspaldi deuseztatu genuen. Hori da gure kultura, natura deuseztatzea. Oinarrian, nekazaritzaren kultura, goldearen kultura, kultibatzea, berezko natura deuseztatzea da. Guk nahi ditugun mozkinak eta etekinak jezteko moduko “natura” dugu gurean.
Askorentzat uda soinuaren egilea da hegazti hori eta, seguruenik, hau dela eta mila izen ditu Euskal Herrian. Hauetako batzuek bere ‘txrriiii-txrrriiii-txrriii’ kantu deigarriari egiten diote erreferentzia: txirritxori, zirringilo, irrigo edo kirrilo, adibidez. Beste... [+]