Arrosa basatiaren izen saltsa
Loratu da. Kostata baina loratu da, bai, arkakaratsa (Rosa spp.). Lore arin, mehe, hegalari itxurakoa da, arrosa bat da eta lorea ere arrosakara eta zuriaren arteko kolorea du. Urtero loratzen da lurrin fina zabalduz. Lore horiek destilatu egiten dira, ia erabat kosmetikan eta lurringintzan erabiliko diren gaiak sortzeko.
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Euskal Herri osoan bizi da eta espezie mordoa dugu: tankerako ezaugarriak dituzte, ez dira berdinak, bakoitzak arantzez ederki zaintzen dute bere kasta. Xehetasun fin bat dute bereizgarri, espezie bakoitza bat. Hamairu behintzat baditugu: Rosa agrestis, R. arvensis, R. canina, R. corymbifera, R. deseglisei, R. micrantha, R. nitidula, R. pendulina, R. pimpinellifolia, R. pouzinii, R. sempervirens, R. stylosa eta Rosa tomentosa. Denak arkakaratsak, batzuk bakanak, beste batzuk hedatuak. Izen zientifikoetan moldatzen gara, baina euskarazko izenekin zikulu saltsa ederra dugu.
Arkakaratsaren ezaugarri eta erabilera nagusiak izenetan nahasten dira. Arrosaren asaba da eta maiz arrosa hori jasotzen du izenak. Beste batzuetan landarea esateko eta bere alea esateko izen bera erabiltzen da. Arantzatsua da, baita basatia ere. Geurean basatia astoarekin lotzen da maiz; beste hizkuntza batzuetan izen zientifikoari tinko helduz, Rosa canina, “txakur arrosa” esaten diote. Hona, bere hedaduraren eta bere ezagutzaren adierazle, arkakaratsaren izen batzuk: astoarrosa, astalarrosa, basarrosa, basalarrosa, basa-arrosatze, itsularrosa, hesi arrosa, sapar-hesi, sapar-lahar edo sapalar, sasiarrosa, elorri arrosa, arrosa-elorri, larrosa jerikotarra, lahar-arrosa, otsolarra eta otsalar. Bitxi askoak ere badira: Telesforo Aranzadik Aralarren jasotako “alkaka-atza”; Retana hiztegian “alkaratx” bildua dago; Gerardo Lopez de Gereñuk 1958an Voces alavesas-en argitaratu zuen “arkalla” izena, Akosta herrian entzundakoa, eta Umandiren 2000ko hiztegian “arkala” azaltzen dena; orain “frantziar arrosa” esaten diogunari (Rosa gallica) Lakoizketak “larrosa jerikotarra” esaten dio, Anastatica hierochuntica nahasita.
Bere alea jateko oso ona da, “Beren bixi airearekin, batere ez dire jateko tzarrak asto-arrosaren bihiak” idatzi zuen Jean Elizalde Zerbitzari-k 1932an Gure Herria aldizkarian. Sendagai ezaguna ere bada. Beherakoa geratzeko hartzen da, horregatik esaten ote zioten “ipurdi-tapatzeko” Larraunen, Aranzadik bildu zuen bezala? “Andarrai” ere esaten zaio, Azkuek eta Harrietek jaso bezala; anderrai-eria sendatzen ote duelako, agian? Londresen geratu ziren Luis Luziano Bonaparteren XIX. mendeko eskuizkribu sonatuetatik jaso eta Azkuek argitaratutako “itsularrosa” izena nondik ote dator? Pio Font i Quer farmazialari katalan famatuak bere 1961eko Plantas medicinales el Dioscorides renovado famatuagoan dio arrosaren ura oftalmologikoa dela. Lakoizketak “luisalea” aipatzen du, ez du zehazten alea edo fruitua den edo landarea, eta Manuel Larramendiren 1745eko hiztegi hirueledunetik hartzen duela dio. “Alkakarate” esaten diote Girgillaon.
Politak dira baita ere landare honi buruz Javier Irigarai Imazek egiten dituen aipamenak bere 1976ko Estado actual de la onomástica botánica en Navarra (II) Gesalazko bailarari buruzko idatzian. Jasotako izen bitxi bi: Irurren “kazkaratxe” eta Bidaurren eta Arginanon “la justizia de Arzoz”. Itxuraz Arzozko justizia gogorra zen eta, arkakaratsak bere arantza okerrekin bezala helduz gero, askatzen zaila. Kimu berriak ere jan egiten zirela dio eta bailara hartako izenak aipatzen ditu: mataberri, pintxigal, matatxine, panpano eta matagoxa.
Izena gorabehera, jan orain kimu berriak eta uda amaieran aleak. Nik ezagutu dudan marmelada onena ale horiena da.
Duela egun batzuk Zeraingo mendietan nenbilela, gorpu bat topatu nuen bidearen erdian. Lehen aldia zen halakorik ikusten nuela, eta kosta zitzaidan identifikatzea. Bere tamaina txikia ikusita, kume bat izan behar zuela pentsatu nuen; baina oker nenbilen. Munduko ugaztun... [+]
David de Blasek abiatutako proiektua da Azpigorri Ahuntz Txorizoak, eta izenak argi uzten duenez, azpigorri arrazako ahuntzekin ari da lanean. “Urteetan industrian aritu nintzen lanean, baina pandemia garaian artzain eskolara joan nintzen, eta ikasketak amaitutakoan... [+]
San Roman auzoko jaietan bost neska adingaberi ukituak egiteagatik 18 urteko mutil bat atxilotu zuen Ertzaintzak Muxikan (Bizkaia). Udalak eta herriko Mugimendu Feministak elkarretaratzea deitu dute asteartean 20:30erako.
Ipurdia belztu egiten zaio. Tomate (Solanum lycopersicum) alea sano-sano ikusten da, landarean zintzilik, goitik behera begiratzen baitiogu. Buruz behera edo hankaz gora jarriz gero ipurdia beltz-beltz azalduko du. Ipurdian txanpon baten antzeko beltzune borobila, oso beltza eta... [+]
Hamabost urte baino gehiago daramatza martxan Bizkaiko Kimuak ernamuinduen proiektuak, baina hasierako bultzatzaileak erretiratu dira eta erreleboa hartu berri dute Mikel Landa Luzarragak eta Asier Iñigo Oraindik. Ernamuindutako kimu freskoak ekoizten dituzte batik bat,... [+]
Lurreko bi heren baino gehiago ura da; ur horretatik %96, ozeanoetako ur gazia. Eguzki izpiak ozeanoetako lehen 200 metroko sakonerara heltzen dira, eta bertan bizi dira munduko arrantza industriak ustiatzen dituen espezie ia guztiak. Aitzitik, zientziak gehiago erreparatu izan... [+]
Askorentzat uda soinuaren egilea da hegazti hori eta, seguruenik, hau dela eta mila izen ditu Euskal Herrian. Hauetako batzuek bere ‘txrriiii-txrrriiii-txrriii’ kantu deigarriari egiten diote erreferentzia: txirritxori, zirringilo, irrigo edo kirrilo, adibidez. Beste... [+]
Natura aspaldi deuseztatu genuen. Hori da gure kultura, natura deuseztatzea. Oinarrian, nekazaritzaren kultura, goldearen kultura, kultibatzea, berezko natura deuseztatzea da. Guk nahi ditugun mozkinak eta etekinak jezteko moduko “natura” dugu gurean.
Ekoizleen eta kontsumitzaileen arteko zuzeneko harremanak sustatzeko asmoz azoka berria jarri du martxan Iruñeko Udalak, INTIA-Reyno Gourmetekin, Nafarroako Nekazal Produkzio Ekologikoaren Kontseiluarekin (NNPEK), Elikagai Artisauen Elkartearekin eta Bizilurrekin... [+]
Herri libre bat, Euskal Herriak erabaki lelopean, parte hartzera eta kaleak ikurrinaz betetzera dei egin du herri mugimenduak.
BiziLagunEkin desazkunde turistikoaren aldeko Donostiako plataformak ekainaren 15erako deitu du manifestazioa, Europa Hegoaldeko beste hainbat hiritako eragileek bezala. Turistifikazioa salatu eta hiri eredu alternatiboa aldarrikatuko dute.
Umetan aitarekin ikasi zuen Unai Zabala Zubelzu txaramarrak hurritz makilak egiten. “Perretxikotara joaten ginen bezala, makilak egitera ere ateratzen ginela gogoratzen dut, hamar bat urte nituela edo hasi izan nintzen”, dio. Urteekin, aitak jarduna utzi zuen, baina... [+]
Golde” hitza “kultura” hitzetik dator. Etimologialaria ez naizenez, ez naiz, badaezpada, bidezidor horretan barrenduko, edozein sastraka edo lahardiren (Rubus fruticosus) erdian itotzeko ere… Inor edo bestek argituko ote digu gakoa.