Badator garoa ebakitzeko aroa
Garomena ikasi dugu guk etxean. Pako Aristik garomana erabili izan du, eta hiztegietan garo-sail, garo-mendi, garo-leku, garebana, garotegi, garadi, iradi, irati, iraeta, ira-baso, ira-leku, ira-arte, ira-larre, ihatsail, ira-sail, ira-zelai, iratze-sail, iratze-leku, iraztor, iraztorri, iraztor-leku, iraztordi, irastortza, iratzeta, iratzoki, iratzedi, iratze-toki, iraztoi, iratza, irebana, idadui eta ideleku behintzat badira.
Garoa oso axolazkoa da: ganaduari ohea egiteko eta gorotzarekin nahastutakoan ongarri aberatsa baliatzeko
Garoila edo iraila badator, eta garo ebakitzeari ekin beharko diogu. Irailean sartzeak zilegitzen du garo ebakitzea: “San Gil iratze-ebakitzea zil”. Garoa nekazaritza lehengai garrantzitsua da. Batez ere aziendaren azpitarako, ohatzeetarako. Garoa inaurkin gozoa da. Ganadua gustura etzango da eta haren gorotzarekin nahastuta ateratakoan luar edo samats ona egiteko gaia da. Era berean zenbait mineraletan aberatsa da eta ongarriketa ederki osatuko du. Txorakeria gutxi garai batean garoarekin! Herri-mendietako garomenak zaindu egiten ziren; subastan ematen ziren eta iraila baino lehen ezin ziren ebaki. Haren aurretik ebakiz gero landare baliotsua kaltetu egiten da. Nekazaritza iraunkorraren oinarria aziendaren zaintza eta erabilera egokitik abiatu eta bere jaten-hondakin zikloa landareen ekoizpenean mihiztatzea eta txertatzea da. Bide luze horretan garoa axolazko katebegia da; Euskal Herriko isuri atlantiarrean behintzat. Hor ditu garoak bere paisaia eta bere kultura. Garomenak zaindu egin ditugu, eta garoak geu zaindu gaitu; eman eta hartu.
Gure garoa bat baldin bada hori iratze arrunta da, Pteridium aquilinum. Arranoaren garoa dela esan dezakegu. Hegan doan arranoaren itxura du eta izenak horixe dio: Pteridium grekoz garoa dioen pteris hitzetik dator, eta era berean, hori pteron hitzetik dator, hegala edo luma itxurakoa esan nahi duenetik. Aquilinum hitzak arranoaren tankerakoa esan nahi du. Hemen beraz arrano garoa. Gure paisaietako garo arruntena den horri parez pare begiratzen badiozu, ikusiko duzu arranoaren hegal hedatua.
Zergatik deitu izan ote zaio garoari arranoaren hegala?
Eta zergatik deitu izan ote zaio arranoarena? Eta ez beste edozein hegaztirena? Hegalaren antzak ez du arranoaz hitz egiten... Bai ordea gure buruak. Taxonomia edo bizidunak sailkatzeko zientzia sortu zuenak, Lineok, eman zion arranoaren izena iratze arruntari. 1755ean adierazi zuen garo horren erroa moztuz gero ebakiduran arrano baten irudia ikusten dela. Erdi Aroan, Erasmo Rotterdamgoa bezalako jakintsuek, ebakidura horretan buru biko arranoa ikusten zuten. Egungo etnobotanikariek frondaren edo garoaren hostajearen forman hegala ikusten dute, eta lehengoei jarraituz arranoarena omen da. Zergatik arranoa? Buru biko arranoa? Mirestutako hegaztia izan da arranoa, gure imajinarioan, garrantzitsua eta beldurgarria, lurraren kulturan garoa bezala. Garoa beldurgarria ere bada, pozoitsua, inolako aziendak jaten ez duena. Euskaldunok ez diogu jarri izen hori, bestela gure itsasertzeko paduratan eta errioetan, garo lanen irailean arrano arrantzalea Afrika alderantz igarotzen delako izendatuko genuke...
Irailean hurbildu Urdaibai edo antzekoetara eta garomenean eseri eta gozatu arranoaren arrantzarekin.
Belazea gorri azaltzen zen, egun batetik bestera. Gorri-gorri, gorri bizi urrutitik ikusgarri. Gorbela zen, itsas-belarra edo alga. Nekazariak itsas bazterretik bildu eta lehortzeko belazean zabaltzen zuena. Gorbel arrea eta gorbel gorria izaten ziren eta gu bezalako... [+]
Aszidiak tunikadun modura ere ezagutzen diren itsas ornogabeak dira. Munduko ozeano guztietan dauden animalia iragazle sesilak dira: bizitzaren zatirik handiena azalera solidoetara –arroka, maskor edo egitura artifizialetara– finkatuta emango dute, ura etengabe... [+]
Ostirala da, bero handia egin du gaur ere. Baserriko lanak bukatu ditugu, belarretan egin dugu. Nekatuta, izerditan, berotuta, baina pozik! Denon artean lortu dugu, denok bat ekinda lana hobeto egiten da.
Burujabetzan sakontzeko egitasmoa da Oiartzun Burujabe proiektua, udalaren, herriko ehun ekonomikoaren eta herritarren artean bultzatu dutena. “Oiartzungo herritarrek bertako baliabideak eta produktuak, bertan ekoizten dena erabiltzea bultzatu nahi dugu, kanpoko... [+]
Loratu da. Kostata baina loratu da, bai, arkakaratsa (Rosa spp.). Lore arin, mehe, hegalari itxurakoa da, arrosa bat da eta lorea ere arrosakara eta zuriaren arteko kolorea du. Urtero loratzen da lurrin fina zabalduz. Lore horiek destilatu egiten dira, ia erabat kosmetikan eta... [+]
David de Blasek abiatutako proiektua da Azpigorri Ahuntz Txorizoak, eta izenak argi uzten duenez, azpigorri arrazako ahuntzekin ari da lanean. “Urteetan industrian aritu nintzen lanean, baina pandemia garaian artzain eskolara joan nintzen, eta ikasketak amaitutakoan... [+]
Duela egun batzuk Zeraingo mendietan nenbilela, gorpu bat topatu nuen bidearen erdian. Lehen aldia zen halakorik ikusten nuela, eta kosta zitzaidan identifikatzea. Bere tamaina txikia ikusita, kume bat izan behar zuela pentsatu nuen; baina oker nenbilen. Munduko ugaztun... [+]
San Roman auzoko jaietan bost neska adingaberi ukituak egiteagatik 18 urteko mutil bat atxilotu zuen Ertzaintzak Muxikan (Bizkaia). Udalak eta herriko Mugimendu Feministak elkarretaratzea deitu dute asteartean 20:30erako.
Ipurdia belztu egiten zaio. Tomate (Solanum lycopersicum) alea sano-sano ikusten da, landarean zintzilik, goitik behera begiratzen baitiogu. Buruz behera edo hankaz gora jarriz gero ipurdia beltz-beltz azalduko du. Ipurdian txanpon baten antzeko beltzune borobila, oso beltza eta... [+]
Hamabost urte baino gehiago daramatza martxan Bizkaiko Kimuak ernamuinduen proiektuak, baina hasierako bultzatzaileak erretiratu dira eta erreleboa hartu berri dute Mikel Landa Luzarragak eta Asier Iñigo Oraindik. Ernamuindutako kimu freskoak ekoizten dituzte batik bat,... [+]
Lurreko bi heren baino gehiago ura da; ur horretatik %96, ozeanoetako ur gazia. Eguzki izpiak ozeanoetako lehen 200 metroko sakonerara heltzen dira, eta bertan bizi dira munduko arrantza industriak ustiatzen dituen espezie ia guztiak. Aitzitik, zientziak gehiago erreparatu izan... [+]
Natura aspaldi deuseztatu genuen. Hori da gure kultura, natura deuseztatzea. Oinarrian, nekazaritzaren kultura, goldearen kultura, kultibatzea, berezko natura deuseztatzea da. Guk nahi ditugun mozkinak eta etekinak jezteko moduko “natura” dugu gurean.
Askorentzat uda soinuaren egilea da hegazti hori eta, seguruenik, hau dela eta mila izen ditu Euskal Herrian. Hauetako batzuek bere ‘txrriiii-txrrriiii-txrriii’ kantu deigarriari egiten diote erreferentzia: txirritxori, zirringilo, irrigo edo kirrilo, adibidez. Beste... [+]