Como comezou a recompilar documentos?
En 1977 os da ikastola de Deusto organizamos un concurso de redacción en eúscaro, baixo a lema Euskera, gauzarik nagusia, e recibimos 3.800 traballos das ikastolas de todo Euskal Herria. Organizamos unha gran festa no cine Astoria de Bilbao e enviamos todos os traballos a Euskaltzaindia para que os gardasen. Fixemos a xira en varios medios e no recentemente nado Deia entrevistounos Amatiño; aínda non creara Egin. El comentoume que en Lazkao había un monxe benedictino, Juan José Agirre, que acababa de empezar a recoller as cousas da clandestinidade. Agirre, que xa pasara a época de novicio en Montserrat, viu aos cataláns recollendo e gardando ese tipo de cousas e pensou en facer o mesmo aquí. Pasara por EGI e gardara algúns números da revista Gudari, panfletos, ikurriñas, ferros coa imaxe de Sabino Arana... Comecei a enviarlle o material por correo e decidín facerlle unha visita, avisándolle por teléfono.

Ao principio Agirre non se fiaba de ti.
Ela conta que xa recibira varios documentos sobre ETA, e que naquela primeira visita, polo si ou polo non, ocultou algunhas cousas, dentro do órgano. Logo empecei a ir coa miña muller, que aos poucos foi gañándome confianza. O que facía Agirre fascinoume moito, porque desde os adhesivos até os sucios panfletos pisados clasificábaos e arquivaba.

Entón te convertiches nun recolector de documentos.
Traballaba como comercial na empresa, visitando as fábricas de todo o País Vasco. Aproveitaba as viaxes que tiña que facer para traballar para recoller cousas de pobo en pobo, pero cando chegou o momento da xubilación aquilo terminou. Entón, en 2004, e para dar continuidade ao labor recadatorio, acordamos reunir o arquivo de Lazkao, a Fundación Labayru e a Fundación Sancho o Sabio e crear a asociación Euskodok. Por unha banda, ademais de dar seriedade a este traballo, antes pagábanse co custo da empresa para poder pagar as viaxes, gastos e subvencións

Feixes traballo de recollida para o tres?
Si, e para máis. Aínda que ao principio empecei para Lazkao, logo coñecín a Labayru e pedíronme que mo recollesen para eles, daquela Arana Martija de Euskaltzaindia, logo Carmen Gómez da Fundación Sancho o Sabio, Jon Bilbao de Nevada… En Lonxa cheguei a ser 16 caixas, porque me xuntei para outros tantos.

Este traballo non debería ser realizado pola administración en si mesma?
Si, pero neste traballo non se pode pór para a foto, non hai cinta de cortar. Si non fose un traballo sucio, seguramente na administración habería un departamento que seguise o que se xera nos pobos en materia de cultura.

Tes algún criterio para recibir os documentos?
Son sobre cultura ou política, pero a partir de aí non fago distincións, todo vale para nós. Estiven en todas partes e recibíronme cos brazos abertos. Se eu actuase para o Goberno Vasco quizais fosen máis remisos, pero era para a monxa de Lazkao e todos mo deron. Ás veces, alguén me dicía “isto non podo darcho, é un documento interno”, pero ao final conseguía eses documentos, a cambio dalgunha oración do monxe. Unha semana antes de que o GAL matase a Santi Brouard, Agirre e eu estivemos con el no seu consultorio, pedindo que levasen uns documentos de HASI a Lazkao.

Moitas veces son soportes sen status.
Nós chamámolo material transitorio, documentos que desaparecen tal e como aparecen, porque a xente non lles dá importancia. En Labayru hai ao redor de 80.000 carteis apilados e coleccións de adhesivos de gran tamaño. Todos os luns dedicámonos a uns 20 xubilados, clasificando os documentos. Perdeuse moito. Segundo os meus cálculos, só recibimos cerca do 2% dos materiais que se xeraron en Euskal Herria.

E para que serven logo, para investigar ou facer?
Comparando os programas festivos de outrora e de hoxe, podes investigar que había antes e que hai agora. Carteis, adhesivos… todos son importantes. Realizáronse moitas teses políticas explorando documentos de Lazkao. Calquera persoa que queira realizar unha investigación sobre a historia contemporánea de Euskal Herria, deberá acudir a Lazkao.

Que seguimento terá a recollida cando non estades vós?Deberían
tomarse o tema en serio por parte das institucións, pero non a través de nós. Deberían ver o que estamos a facer e organizar unha maneira de recollelo, estou a dicilo desde hai tempo, porque se non, este traballo terá un futuro escuro cando desaparezamos nós.