1050. urte inguruan Europako Mendien altzoan bizi zen monje beneditar batek margo gorri, hori, urdinxkak erabilita, zirkulu obalatu bat trazatu zuen pergaminoan, eta pixkanaka, inguratzen zuen espazioaren eta bizi zuen denboraren irudia marrazten hasi zen pazientzia osoz ahalik eta zehaztasun gehienez, kristau erlijioko Apokalipsia ere azaldu nahian. Monje hark, Liébenako Beatoak, ezagutzen dugun mapamundi zaharrenetako bat egin zuen, eta Europako kontinentearen ertz batean, Pirinioen iparraldean, honako hitza idatzi zuen: UUasconia.

Landetan, Aturri ibaiaren ondoan dagoen antzinako Gaskoniako Saint Serverreko monasterioko eskuizkribu batean gorde da mapa hori, eta material kartografiko batean Euskal Herria kokatzen den lurraldearen erreferentzia zaharrenetakoa dugu seguruenik. Beatoak itsasoz inguratuta irudikatu zituen kontinente guztiak duela mila urte, eta eguzkia eta ilargia haien inguruan, Lurra laua balitz bezala. Mapek norbere errealitatea islatzeko balio izan baitute mendeak joan mendeak etorri, edo errealitatea norbere ideietara ekartzeko.

Saint Serverreko mapamundia da Imago Vasconiae. Euskal Herria: kartografia historikoaren atlasa (Txalaparta, 2024) obra aurkeztu berrian ageri zaigun bigarren mapa, lehenengoa Abauntzeko harriarena da, milaka urte batzuk lehenago egina (ikusi beheragoko koadroa). Bilduma hori, herri honen historiak zuen hutsune handi bat betetzeko asmoz osatu dute Jose Mari Esparza idazleak eta Ramón Oleaga ikerlariak. Gaian adituak biak hala biak, esperientzia luzekoak mapagintzaren ikerkuntza arloan, eta urte eta ordu askotako lana da honako atlasa.

“Lehenengo hautaketan nola edo hala gure lurraldea islatzen duten milaka adibide atzeman genituen, eskala handiagoan edo txikiagoan”, azaldu du Oleagak bildumaren aurkezpenean. Horretarako herrialde ugaritako liburutegi eta museoetako katalogoak hustu dituzte, baita erakunde espezializatuetako funtsak ere, hala nola Kataluniako Institutu Kartografikoarena edo Espainiako Institutu Geografiko Nazionalarena. Hurbilketa “trauskil” horretatik 800 mapako corpusa osatu zuten eta atlaserako 300 pasatxo hautatu dituzte, “gure ustez, historiaren joanean gure herriak izan duen irudikapenaren berri ematen dute”, dio ikerlariak.
Emaitza ia 450 orrialdeko koloretako edizio zaindu bat da, mapa bakoitzaren detaile ñimiñoena ez galtzeko, azalpenak euskaraz, frantsesez, gaztelaniaz eta ingelesez dituela. Txalaparta argitaletxearen eskutik argitaratu dute, eta Laboral Kutxaren finantzazioari esker.

Baina atlasari garrantzia ez dio ematen biltzen duen zorroak, baizik eta bere edukiak eta intentzionalitateak. Izan ere, lehendik Euskal Herriko mapen inguruko hainbat katalogo argitaratu izan bada ere, lurraldea globaltasunean hartuko zuen obra baten falta sumatzen zela diote egileek. Hala, Esparzaren aburuz atlasak lagunduko du “Baskoniak historian zehar izan duen bilakaera ulertzen”. Kartografia sortu zenez geroztik, ez baita lurra neurtu eta azaltzeko zientzia hutsa izan, ekintza politikorako tresna bat baino.

Mundu esferiko baten proiekzioak

Zaila da esatea sorturiko lehen mapa zein izan daitekeen. Harrian zizelkatu edo marrazturiko hainbat eta hainbat adibidek adierazten dute Historiaurrean jada inguratzen zuten espazioaren jakitun zirela gizaki ehiztari eta biltzaileak. Ekialde Hurbilean, Antzinaroko zibilizazioetako hiriak irudikatzeko muralak aurkitu ditzakegu, baita lehen Imago Mundi (Munduko Mapa) omen dena ere: K.a IV. mendeko oholtxo babiloniarrak Lurraren ikuspegi mitologiko bat eskaintzen du. Txinan berriz, Qin dinastiaren aurretik dataturiko mapak azaldu dira indusketa arkeologikoetan.

Geroago, greziarrek eta erromatarrek teknika kartografikoak sofistikatu zituzten erabilera militarrerako. Claudio Ptolomeo astronomo greziarrak II. mendean mapa osoak egiteko gidalerroak eta materialak eskaini zituen Geografia izeneko lanean, milaka toponimorekin. Hurrengo mendeetan Ptolomeo oinarrizko erreferentzia izan zen mapagile askorentzat, eta adibidez, XV. mendean bere lana lehen aldiz inprimatu zutenean, iturri klasikoetako gens eta lekuen izenak ageri zaizkigu euskal lurraldeetan kokaturik.

Monasterioetako ikuspegi kosmologiko erlijiosoz egindako mapek agindu zuten Erdi Aroan –Liébenako Beatoaren tankerakoak–, baina XVI. mendetik aurrera, Europako potentzien espantsionismoak ekarri zuen karta nautikoak edo portulanoak ugaritzea, estrategikoak eta funtsezkoak baitziren lurralde berrien konkistarako. Enperadoreek kartografo adituei agindu zieten euren inperioetako lur eta itsasoak zehazki definitzeko eta altxor sekretua bailiran gorde zituzten, soilik militarren eskuetan.

Arrazakeriak eta europar supremazismoak goia jo zuen garaian, XIX. mendean, menderakuntza eta esplotaziorako tresna indartsua bihurtu zen kartografia. Esploratzaile eskoziarrek kobre eta kobaltozko hobi erraldoiak zehaztu orduko, Belgikako Leopoldo II.ak Kongoren genozidioari ekin zion, adibidez. Afrikaren mapa geopolitikoak dituen lerro zuzenak kolonialismoaren orbain biziak baino ez dira. Eta eskala eurozentrikoz iritsi dira guganaino gainera, Gerardus Mercator flandriar geografoak 1569an munduaren proiekzio amorfoa zabaldu zuenetik –Europa eta Ipar Amerika zabalagoak balira bezala erakusten ditu– irudi hori gailendu baita, gizon zuriak mundua dominatzen zuen garaiaren ikur.

“Garai hori ezin da eternizatu gutxiengo horrek sorturiko munduaren irudi geografikoa behin eta berriz erabilita”, idatzi zuen Arno Peters zinemagile eta historialariak. Esan eta egin: 1974an, duela mende erdi, bere ustez munduaren mapa justuagoa zena marraztu zuen. Petersen proiekzioan oinarrituriko Lurraren planoa hamaika hizkuntzara itzuli da geroztik, baita euskarara ere.  

Herri bat, hamaika izen

Eta euskaldunok? Non eta nola kokatzen gara kartografiaren lubakietan? XVIII. mendetik aurrera, herri bat subjektu gisa aitortua edo gutxienez ikusia izateko, ezinbesteko zuen karta eta mapetan agertzea, erakusleiho hori gabe existitzen ez zen “historiarik gabeko” herria omen zelako.

Euskaldunak bizi ziren lurraldeari hamaika modutan deitu izan diote atzerriko begietatik iraganean. Estrabonek duela bi mila urte baino gehiago lehen deskribapena egin zuen: “...haratago Baskoien herria dago, eta hor Pompelon aurkitzen da, Pompeyópolis esatea bezala dena...”, azaldu zuen.  Mende parrastada bat geroago, 1571n Joanes Leizarragak Heuscal-herria hitza idatzi zuen lehen aldiz, Testamentu Berria itzultzerakoan.

Garai hartako beste “mapa batzuetan, Nafarroa edo Navarra ikusiko dugu lurralde osoari deitzeko”, azaldu du Esparzak Imago Vasconiae-n, eta XIX. mendean aldiz, antropologo eta hizkuntzalarien bidaien ondorioz kartografia gero eta oparoagoa argitaratu zen, baina “lurraldearen erdarazko izenak ugaritu ziren, bateratu ordez”, dio idazle tafallarrak.  

1801eko apirilaren amaieran Wilhem Humboldt intelektual eta diplomatiko prusiarrak Euskal Herrira egingo zuen bigarren bidaiari ekin zion Parisetik. Bi urte lehenago lurraldeotatik lehen aldiz igaro zenean txundituta geratu zen euskaldunen hizkuntza eta ohiturekin: “Frantziako eta Espainiako bi mugen barnean bizi arren, izaera eta itxura guztiz berezia dute”, idatzi zuen Die Basken liburuan. Baina antropologia konparatua aplikatzerakoan, Humboldt segituan jabetu zen euskaldunek bizi zuten egoeraz eta patuaz: “Zorigaiztoko herri honek bere izenaren batasuna ere galdu du”, azaldu zuen, segidan baieztapen irmo bat egiteko: “Euskal Herri frantsesean, probintzia baskongadoetan eta Nafarroan barreiatutako herri osoa: euskaldunak [dira]”.

Esparzari bezalaxe, atlasa testuinguru historikoz jantzi duen Joseba Agirreazkuenaga EHUko katedradunari ere esanguratsua egin zaio Humboldtek azaldutako izenaren madarikazio hori, Sarako Joanes Etxeberrik eta beste egile batzuek aspalditik eta konplexurik gabe aipatzen zituztelako euskaldunak, “baita Euskal Herria izena bera ere, Zuberoatik Bizkairaino lurralde osoa adierazteko”, dio katedradunak.

Agirreazkuenagaren esanetan “subjektu eta eragile horiek, euskaldunak, ez dira denboragabeak, ezta ‘berezkoak’ ere, eta hainbat mapetan grafikoki irudikatu den espazio batean bizi dira, eta kontakizun eta istorioen bidez bere buruaren jabe ageri zaizkigu. Hartara, gehiago edo gutxiago, beren buruaren kontzientzia, ipseitatea erakutsi dute”. Beraz, existitzeko modu bat ere badira mapak: aita Manuel Larramendi XVIII. mendean euskararentzat hiztegia eta gramatika ontzen saiatu zen gisan, bidezkoa da kartografia bat osatzea, euskaldunok gure historiaren parte izan gaitezen.

Mapen zooma hurbiltzen

Mapak, izenak, irudiak eta ikurrak elkar lotuta, puzzle baten moduan argazki konplexu bat osatu dute Esparzak eta Oleagak Imago Vasconiae-n, Euskal Herriaren koordenada historiko guztiak balitu bezala.

Atlasa hasten da Ptolomeoren informazioetan oinarrituriko mapekin, gero Biscaya eta Biscaien izenak dakartzaten karta nautikoak nagusitzen dira. Hasierako zati honetan badaude baita ere Nafarroako erresumako merindadeak –Pirinioetako bortuen iparralde zein hegoaldekoak– zehazten dituzten mapak. Adibidez, Giacomo Cantelli kartografo ospetsuaren irudi batek, Erroman 1690ean egina, Behe Nafarroa, Zuberoa eta Lapurdi aipatzen ditu Nafarroaren mapan, baita “parte della Biscaia” (Bizkaiko eremua) delako lurraldea ere, Kantauri ertzean.

XIX. mendea gatazka ugaritan murgildu zen eta armada handien behar militarrak asetzeko mapa joriagoak ugaritu ziren orduan. Baina korronte liberalek herrien benetako izatea estatu-nazioetara kimatu zuten, eta ondorioz, sarri askotan, Euskal Herriko lurraldeak zatikatuta agertzen ziren mapa horietan. Bazeuden ordea salbuespenak, 1817an Independentzia Gerraren harira Aaron Arrousmith grabatugile britainiarrak egindakoa kasu: marra horixka eta lodi batek lau probintziatako ertzak zeharkatzen ditu, egungo Hego Euskal Herriaren soslai kasik iguala irudikatzeko.

Pixkanaka, Oleagak dioen gisan, “garai historikoetan aurrera egin ahala, mapak, argazkien ‘zoom’ baten gisara, hurbildu egiten dira, eta eskalak eta xehetasunak hobetzen”.

Hala iristen gara XX. mendeko kartografiara, abertzaletasunak hauspotutako iruditegi oso bat ekarri zuena. 1905ean Mapa de Euskaria argitaratu zen Parisen –1894ko Donostiako Lore Jokoez geroztik asko zabaldutako izena zeraman– Euskal Herriko zazpi probintziekin. Horri beste askok jarraitu zioten noski. Jose Luis Zumarragak egindako Euskaleri’ko Karta mapa koreografikoak 1930eko hamarkadako Euskal Herria islatzen zuten 400 marrazki baino gehiago zituen. Mapa hori Donostiako Aurrezki Kutxa Munizipalak berrargitaratu zuen arrakasta handiz 50 urte geroago, 1983an, eta Frankismotik atera berri zen Euskal Herriko etxe askotan zintzilikatu zen.

Imago Vasconiae bildumako azkeneko mapa 2021eko Ipar Euskal Herriko plano turistiko bat da. Orain mugikorrean ditugun aplikazioetako bilatzaile geografiko digitalei esker mugitzen gara harantz eta honantz. Baina kartografia historikoak jarraitzen du arma boteretsua izaten, Esparzari inoiz esan zioten bezala, “atlasik gabeko herria nortasun agiririk gabeko herria” delako.