1939an Parisen zen Pablo Neruda poeta txiletarra, kontsul lanak egiten. 1936ko Gerratik ihesi joandako milaka errepublikarrek Frantzian jasaten zituzten baldintza miserableen aurrean, ekintzara pasatzea erabaki zuen, eta Txileko Gobernuari finantzazioa eta baliabideak eskatu zizkion. Erronka pertsonal bihurtu zen krisi humanitario hori konpontzea.

Baina Txilen lurrikara ikaragarri bat sufritu berri zuten eta Pedro Aguirreren gobernua ez zegoen laguntza emateko prest, hegoaldeko hiri batzuk erabat suntsitu baitziren. Nerudak ez zuen etsi eta, Delia del Carril bikotekidearekin, Hego Amerikako eta Europako beste herrialdeetara jo zuen laguntza eske; Argentina nahiz Uruguaiko hirietan barrena ibili ondoren errefuxiatuak barkuz Txilera garraiatzeko dirua lortu zuen.

Frantziara itzuli bezain laster Winnipeg itsasontzia alokatu zuen eta erbestean zegoen Espainiako Gobernu Errepublikarraren bidez elkarrizketak egiten hasi ziren Txilera nor eraman aukeratzeko. Eskulan kualifikatua behar omen zen, hori zen Nerudak erabilitako trikimailua txiletar kontserbadoreek bere proiektua arriskuan jar ez zezaten.

Itsasontzia 1939ko abuztuaren 4an abiatu zen Bordeletik 2.100 lagun zituela, eta Panamako kanala igaro ondoren hegoaldeko hemisferiorantz egin zuen, abuztuaren 26an Arican porturatzeko, Txile iparraldean. Galiziar arrantzale multzo bat utzi zuten bertan eta aurrera jarraitu zuten Valparaisoraino: irailaren 3an iritsi ziren Pazifikoko portu garrantzitsu hartara. Errefuxiatuen artean 600 inguru han geratu ziren, baina gainerako guztiek trena hartu zuten Santiagoraino eta bidean txiletarrek heroiak bezala hartu zituzten. Hainbesterainokoa izan zen ongi etorria, ezen bi orduko bidaia izan behar zuena sei ordukoa bihurtu baitzen.

“Kritikak borratu dezala ene poesia guztia, nahi badu. Baina gaur gogoan dudan poema hau inork ezin izango du borratu”, errezitatu zuen Nerudak Winnipeg eta bere bidaiaz. Errepublikar erbestearen historian errefuxiatu gehien eraman zuen itsasontzia bilakatu zen.

Winnipeg izeneko haurtxo bat

Winnipeg itsasoratu eta bi egunera, Finisterreko lurmuturraren parean eskifaia egoera oso berezian aurkitu zen: emakume bat berehala erditzear zegoen. Piedad Bollada zen, Barakaldoko herritarra, eta alboan zuen Eloy Alonso senarra, Abanto-Zierbenakoa. Halaxe jaio zen Agnes America Winnipeg izeneko neska txikia.

Agnes America Winnipeg

"Izugarria iruditzen zait migratzaileei aterperik ez ematea, guri hemen, Txilen eman ziguten bezala"

Zergatik hiru izen horiek?

Jaio nintzen momentua oso berezia izan zelako. Itsasontziko kapitaina nire gurasoengana hurbildu zen eta galdetu zien ea bere emaztearen izena jartzea nahi zuten, Madrilen hil baitzen Francoren obus batek jota, Agnes. Nire gurasoek baietz, ez baitzeukaten oraindik izenik erabakita. Gero pentsatzen hasi ziren: “Zergatik ez diogu America ere jartzen? Harantz goaz…”, eta azkenik Winnipeg erantsi zioten izenari, itsasontzian jaio nintzelako.

Itsasontzian bertan jaio zinen orduan...

Bai, itsasontzi ezaguna, ederra… “Esperantzaren barkua” deitzen zioten, Txilera eraman baigintuen. 1939ko abuztuaren 6an jaio nintzen, Bordeletik irten eta bi egunera. Hasiera batean frantziar bezala inskribatu ninduten, itsasontzia bandera horren pean zegoelako, baina behin lehorrera jaitsita txiletar naziotasuna eman zidaten.

Zure gurasoek zer kontatu zizuten itsasontzian bizitakoaz?

Bizipen ona izan zen haientzat, barkuan ondo zeuden, inola ere ez kexatzeko moduan. Euskal korua zegoen, baita koru katalan bat ere, eta denei alaitzen zieten bizitza. Anaiak zortzi urte zituen eta gogoan du protesta egiten zuela dilistak ez zitzaizkiolako gustatzen haien tartean harriak azaltzen zirelako… pentsa! Sekula ez zen jakirik falta izan.

Anaiarentzat ez zen garai gozoa izan hala ere.

Justo izena zuen eta Frantziara bidali zuten gerra betean. Han denbora dezente egon zen, hiru urte inguru. Amak baimena lortu zuen kontzentrazio esparrutik irteteko eta segituan bere bila hasi zen. Asko kostatu zitzaion aurkitzea, haurrik gabeko senar-emazte batzuen eskuetan zegoen.

Zein kontzentrazio esparruz ari zara?

Argelès-sur-Mer (Ipar Katalunia). Esparrua bisitatzera joan nintzen eta oso emozionantea izan zen. Anaiarekin han ingurutik gindoazen autoz eta halako batean herriaren izena ikusi nuen: “Geldi, geldi!” esan nuen, eta anaiak: “Zer gertatzen da?”, “Ez al duzu kartela ikusi? Hemen izan ziren gurasoak kontzentrazio zelaian!”. Orain hondartza eder bat da, etxe eta txalet politekin. Hondarretan esertzean malkoak irteten zitzaizkidan, aita eta ama hor egon zirela pentsatzea ere…

Orduan ez zen hain polita izango.

Gizonek hondarretan zuloak egiten zituzten eta manta batekin tapatzen ziren hotzetik; haur eta emakumeak egurrezko barraka batzuetan edukitzen zituzten, etzateko ez zuten lastoa besterik.

Nola izan zuten itsasontziaren berri?

Zerrenda bat osatu zen, askoz gehiago ez dakit. Bordelera joan eta han abisatu zieten barku batek zegoela Frantziatik aterako ziena.

Eta Txilera iristean, zer esan zieten?

Denok zerrendaren arabera geunden erroldatuta eta jaitsi zirenean segituan ihardetsi zieten: “Hiru igo zineten eta lau jaitsi, zergatik?”, amaren erantzuna: “Hau nire alaba da, kontrabandokoa”.

Orduan eskuzabal hartu zintuzteten. Zer iruditzen europar herrialdeen jokabidea gaurko errefuxiatuekiko?

Izugarria iruditzen zait aterperik ez ematea, guri hemen, Txilen eman ziguten bezala. Hainbeste heriotza, hainbeste gorroto… Ateak ireki behar dira herrialde guztietan.