Betiko trauma osteko estresa
Londres, 1915. Charles Myers (1873-1946) psikologo ingelesek “shell shock” (jaurtigaiek eragindako shocka) terminoa erabili zuen lehenengoz The Lancet medikuntza aldizkarian, Lehen Mundu Gerrako fronteetan borrokan ari ziren soldadu askori gertatzen ari zitzaiena deskribatzeko.
Inolako zauri fisikorik gabe, ageriko arrazoirik gabe, askotariko sintomak zituzten: amnesia, dardarak, amesgaiztoak, ikusmena eta hitz egiteko ahalmena galtzea… Psikologoak gatazka hartan lehenengoz erabili zen munizio eta artilleria astun neurrigabeari egotzi zion gaitz berria eta horregatik jarri zion izen hori. Beste batzuek gerrako neurosia esango zioten, eta gaur egun, trauma osteko estresaren nahasmendua (TOEN) du izena.
Azalpen nabarmen eta egiaztagarririk gabe, arduradun militar askorentzat koldarkeria zen; hala, dozenaka soldadu heriotzara kondenatu zituzten. Ahalegin batzuk ere egin ziren sintoma horiek modu eraginkorragoan arintzeko –eta frontean soldadu kopuruari eusteko–, gaixoei egun batzuetako atsedena emanez, baina 1917an Armada Britainiarrak guztiz debekatu zuen diagnosia, eta armadaz kanpoko medikuntza dokumentuetan ere zentsuratu egin zuten. Arerioentzat ere tabua zen gaitz hura. Zurrumurruak dio Adolf Hitler bera, Lehen Mundu Gerran soldadu zela, aldi baterako itsu geratu zela, baina gero kontu handiz ezabatu zituela froga guztiak.
Dena den, gerrak eragindako TOEN ez zen berria. Herodotok (K.a. 484-425) Maratongo Guduaren (K.a. 490) berri xehe jaso zuen, eta hala zioen pasarte batean: “Borrokaldi hartan mirari arraroa gertatu zen: borroka betean, Epizelo atenastarra, Kufagorasen semea, soldadu prestua, bat-batean itsutu zen, gorputz osoan gertuko kolperik nahiz urruneko gezirik jaso gabe; eta orduz geroztik itsu geratu zen bizialdi osorako”.
Eta 2015ean, Jamie Hacker Hughes eta Walid Abdul-Hamid ikerlariek TOENen aztarna zaharragoak topatu zituzten, Duela 3.300 urteko zenbait testu asiriar aztertuta. Testuok deskribatzen dituzte borrokan aritutako soldaduek izan ohi zituzten nerbio atakeak, gorputz adarretako dardarak eta, batez ere, amesgaiztoak. Haientzat ametsen mundua eta hildakoena estuki lotuta zeuden. Lo zeudela hildakoekin zeukaten harremana fisikoa zen, gainera. Esaterako, gaixotasun asko hildakoek ametsetan kutsatutakoak zirela uste zuten. Hala, gauetan, hildako kide nahiz etsaiekin zeukaten harreman zuzen horrek eragin bortitza zeukan gudariengan. Asiriarren sistema militar ziklikoak behintzat lagunduko zien gaitza arintzen; urtebetez jardun militarretan aritu ondoren, beste urtebetez obra publikoetan egiten zuten lan.
Horrenbestez, ondorioztatu daiteke gerrak eragindako trauma osteko estresaren nahasmendua gerra bera bezain zaharra dela. Eta Antzinaroan gaitza sentsibilitate eta ulermen handiagoz tratatzen zutela XX. mendearen hasieran baino.
Mainz (Alemania), 1454. Johannes Gutenbergek eskala handian inprimatutako lehen liburua argitaratu zuen, Berrogeita bi lerroko Biblia izenez ezagutzen dena. Gutenbergek ez zuen inprenta asmatu; dakigula, Txinan, 1040an, Bi Shengek asmatu zuen inprimatzeko lehen makina... [+]
1991n Alpeetako glaziar batean aurkitu zutenetik, hotzak hain ondo kontserbatutako Ötziren gorpuzkinak informazio iturri oparoa izan dira. Berriki Communications Biology aldizkarian aditzera eman dutenez, momia naturalaren kaxa torazikoa digitalki berregin dute, eta Homo... [+]
Ituren (Nafarroa), 1777. Erramun Joakin Sunbil (1755-1821) arotza Donamariako Joana Mari Ezpondarekin ezkondu zen. Ia 40 urte eman zituzten ezkonduta, Joana Mari 1806an hil zen arte. Eta tarte luze horretan, noizbait, Iturengo arotzak santu baten kobrezko estatua urtu omen zuen... [+]
Cervera de la Marenda (Ipar Katalunia), 1906. Herriko emakume garraiatzaileak lan baldintza eskasen aurka altxa ziren. Espainiako eta Frantziako estatuetako trenbideen zabalera desberdinak eraginda, garraiatzaileek Mediterraneoko kostaldetik zetozen zitrikoak tren batzuetatik... [+]
Neumark-Nord (Alemania) aztarnategian 50 metro koadroko gune berezia topatu dute adituek, Science Advances aldizkarian adierazi dutenez. Bertan, neandertalek ehizatutako ugaztun handien hezurrak apurtzen zituzten –172 zaldi, orein eta bobidoren hezurrak topatu... [+]
541. urtean izurriak Bizantziar Inperioa astindu zuen. Historian erregistratutako lehen pandemiatzat jotzen da, eta luzaroan historialariek uste izan dute Afrikako ipar-mendebaldean izan zuela jatorria.
Baina berriki The Journal of Interdisciplinary History aldizkarian... [+]
Anstey (Ingalaterra), 1779. Leicesterren kanpoaldeko herriko ehungintza fabrika batean, ugazabak Ned Ludd izeneko aprendizari errieta eta jipoia eman zizkion, ehungailua gaizki erabiltzen ari omen zelako. Haserre, Luddek mailu bat hartu eta bi makina hondatu... [+]
Kurdistanen, Burdin Aroko Kani Koter hilerriaren indusketa lanetan, nazioarteko arkeologo talde batek, beste hainbat objekturen artean, duela 4.700 urteko zeramikazko ontzi bat aurkitu berri du, barruan substantzia beltz bat zuena.
Sustantzia horri kohl deritzo... [+]
Guangzhou (Txina) 1925eko ekainaren 23a. 100.000 herritar inguru bildu ziren atzerriko potentzia inperialisten aurkako martxan. Maiatzaren 30ean britainiarrek hainbat manifestari hil zituzten Shangaiko protestaldi batean. Hildakoekiko elkartasunez Guangzhouko langileek greba... [+]
Donostia, 1960. Fermin Leizaola 16 urteko gazteak San Telmo Museoan zegoen Aranzadi Zientzia Elkarteko idazkaritzara jo zuen, bertako Espeleologia Sailean aritzeko prest.
Ez zen San Telmora egiten zuen lehen bisita izan; 1975eko ekainean Zeruko Argia-rekin... [+]
Ascension uhartea, 1725eko maiatzaren 5a. “Holandar ontziteriako komandantearen eta kapitainen aginduz, ni, Leendert Hasenbosch, uharte bakartu honetan lehorreratu naute, nire zorigaitzerako”.
Herbeheretar marinela, 1695ean Hagan jaioa, Ekialdeko... [+]
Qumrameko biribilkiek eta Itsaso Hileko Eskuizbribuek (K.a. III-K.o. I) judaismoaren eta kristautasunaren garapenari buruzko informazio eta interpretazio asko eragin ditu aurkitu zituztenetik. Berriki AA erabiltzen duen Enoch datazio sistemaren bidez, izkribu zaharrenak uste... [+]
Segovia (Espainia), duela 43.000 urte inguru. Neandertal batek hatza pigmentu gorritan busti eta puntu bat margotu zuen 25 cm inguruko harri baten erdian. Harria 2022an aurkitu zuten arkeologoek San Lazaro leizean, eta, analisi multiespektral xehea egin ondoren, puntu gorri... [+]
Austraiko Wels hirian, erromatar garaiko Ovilava kolonian, mila metro koadrotik gorako villa aberatsa industen hasi ziren 2023an, eta, berriki, K.o. II. mendeko hiru mosaiko aurkitu dituzte. Arduradunen esanetan, aurkikuntza horretan "bat egiten dute kalitate artistikoak,... [+]
Canfranc (Huesca, Espainia), 1940ko ekaina. Charles De Gaulle jenerala buru zuen Londresko Frantzia Askearen gobernuak erabaki baten berri eman zion Albert Le Lay Canfranceko nazioarteko tren geltokiko Frantziako aduanako arduradunari: bere postuan geratu behar zuen. Ez zirudien... [+]