Beste muga batzuez aparte, aspalditik euskarak batez ere muga sozialak dituela uste dut. Mugok askotan alboratu egiten ditugu beste bi balizko erantzuleri errua egotziz: zuzenean instituzioei, euskararen berreskurapenean ez omen baitute borondate nahikorik izan eta traba ugari ipini dituztelako, eta, zeharka, gizarteari, ez delako behar beste inplikatu. Lehenek gauzak hobeto egiteko parada eduki dute; bigarrenaren portaera inpekablea izan da. Baina, konbentzitua nago irtenbide berriztuak bakarrik etorriko direla erruak alboratuz eta muga sozial gaindiezinen hipotesitik abiatuta. Beste bi bideak urratuta daude eta emateko guztia emana dute.

Ezagutzaren ugaritzetik automatikoki erabilera etorriko zela uste izan dugu, baina ez da horrela izan eta, oro har, gizarteak erantzun egin du. Euskararen mantenua gizarte mirari bat izan da, eta beronetan hainbat aktore instituzionalek eta batez ere sozialek hartu dute parte: gurasoak, irakasleak, euskaldun berriak, irakaskuntza sistema, adituak, eta abar luze bat. Arrakasta erabatekoaren ausentzian emaitza porrota ez dela izan behin eta berriz azpimarratu egin behar da, zeren sinesgarritasuna eta egia bi estatus oso ezberdinak dira. Nahikotasunaren neurria ezin da izan gizarte elebakar euskalduna: askoz errealistagoa iruditzen zait Euskara XXI Txostenak aipatu duen diglosia sosteniblea (bide batez, iraunkortasuna sostenibilitatearen antitesia da).

Egoera berrituaren ezaugarri batzuk honako hauek dira:

1.- Espainiar nazionalismoak historian lehenengoz modu eraginkorrean mezu patriotikoa plazaratu du.

2.- Euskararen premia, sufrimendu eta nostalgiaren esparruetan legitimatu beharrean, mistika laiko berri batean oinarritu behar da, euskara ikasteak merezi duela argudiatzeko narratiba kolektibo berri bat berrasmatu beharrean gaude eta. Narratiba honek bi aspekturi aurre egin behar die: nolakotasunari zuzenean eta, zeharka, zergatiari. Gaur egun zergatik ikasi behar da euskara? Hori da erantzun beharrekoa.

3.- Egoera honen aurrean, euskal nazionalismoak erronka handi bat dauka: bere izaera erreaktiboa ez baitzegoen prestatua Espainian erregimen demokratikoa izaten ari den 30 urteko luzera eta permanentziarako. Nazionalismo instituzionalak ez du botererik, erradikalak nahikoa du berea konpontzearekin eta nazionalismo linguistikoa desorientatua dago.

4.- Besteak beste, egoera berri baterako hona hemen hainbat osakin esanguratsu:

- Aurreikuspenak, elebitasuna (edo elebakartasun euskalduna), ez ziren errealistak, eta gaur ere ez da 150.000 pertsonatik pasatzen euskaraz edozein produktu kontsumitu dezakeenik.
- Euskara bide familiar afektiboetatik transmititu izatetik modu formal ez afektiboetatik egitera pasatu da.  Soziologikoki esanda, euskara komunitatetik sozietatera pasatu da, logika komunitarioari indibiduala gainezartzen zaio, hedaduran irabazia intentsitate eta kalitatean galtzen du. Hots: afektutik kalkulura pasatu da. Beraz, euskarak sozialki ere errentagarri dela erakutsi behar du.
- Egun, euskarak, alde batetik, egokiera arazo bat du eta, bestetik, lehentasunak zehaztearena.
- Egokieraren helburua, ahal den eta modurik aproposenean, garagarri den gizarte-elebitasunera hurbiltzea litzateke, erritmoak eta lorpenak bermatuz, efektu kolateral negatiboak ekidinez eta larritasunak areagotu gabe. Ikerkuntza ugari behar dugu, eredu alternatiboak frogatu eta errudunen logika baztertu: zergatik 14 urteko gazte batek gaztelerara jotzen du ia gune guztietan? Ba, seguruenik, edo euskara nahikorik ez duelako edo daukanak nahi duena adierazteko balio ez diolako. Ez da kontu pertsonala, soziala baino.
- Lehentasunen kontua eremu politikoa neurri batean baztertuta, kultur berreskurapena eta gizarte kohesioaren artean oreka ezegonkor bat bilatzean datza. Lehentasuna ezin liteke izan kultur-sistema estatal baten erreplika egitea, ez dugulako gaitasunik, ez dugulako masa-kritikorik eta indarrak oso ondo selekzionatu behar direlako: hizkuntz-erkidego txikia gara, hizkuntza ezberdinetako produktuetara hurbiltzen da egungo euskaldun jantzia eta euskarakoetara mugatu dadin oso interesgarriak izan behar dute. Euskaradun jantziak, esaterako, ez du ETB1n ezer ikustekorik eta literaturari eusteko ez dago 10.000 pertsona baino gehiago. Lehentasunak oso ondo aukeratu behar dira eta dagokionak erabaki beharko du, zeren gizarte bati ezin zaio etengabe errua egotzi jomuga lortezinak betetzen ez direlako.
- Ondorioz, gizarte kohesioa eta kulturaren berreskurapena oso lotuta daudela uste dut, finean egungo koexistentzia kulturala zentzuzko kultur-bizikidetza bilakatze aldera. Ez da euskararen berreskurapenetik pasatzen ez den gizarte kohesiorik, eta alderantziz. Biek elkar eskatzen dute.
- Bloke identitarioek jarraituko dute, mantenduko dira, batek ere ezingo du bestea irentsi, beraz grosse koalition baten beharrean gaude: abertzaletasun guztia eta gutxienez PSOE-PSE barnebildu behar dituena. Gainera, Nafarroa errekurtso erretorikoa baino zer edo zer gehiago bada, PP ere erreferentzia modura ezin da galdu, bestela norbaitek ba ote daki nola geldiarazi nafar glotozidioa?
- Bi eremu bereizi behar dira ezinbestean euskararentzako etorkizunik nahi bada: eremu politikoko hegemoniaren bilakaera eta euskararen egoera eta berreskurapena. Koalizio oro ulerkor honek euskararen egoera objektiboaren diagnostiko egoki bat egin behar du, arakatu ia nola urtu litezkeen egungo euskararen gizarte mugak eta bertako espainolismoak euskararen egoeraren neurri erreala bere egiten lagundu behar du.
- Abertzaletasunak ere badu zer ikasia honetan guztian: ezin dena, ezin da eta ezinezkoa da! Ez da posible elebakartasun euskalduna, zeren, besteak beste, hain garrantzi handia eman dio eremu politikoari, euskaldun izatea, abertzale izatea, gauzarik errazena da, botoa ematearekin nahikoa da, ez du eskakizunik eremu kulturalean. Abertzaletasunak ia oro har euskara preszindiblea balitz modura jokatu du historikoki, eta horretan dirau.

Gizarte mugak kontutan hartu, politika eta euskara bereiztu, koalizio handi bat lortu eta bide berriak arakatu, horra hor hurrengo hamarkada batzuetarako programa. Orokorrean, imaginario politikoa agortu bada, gauza bera gertatu da euskararen berreskurapenaren alorrean. Iraganeko planteamenduak berrikusi beharra dago, garen apurraren kontzientzia hartu behar dugu eta ikerkuntza ugari garatu. Agian, genituen asmoak eta helburuak oso handiak ziren, hala behar zuen izan, baina bidegurutze historiko berri batera heldu gara: naziotasunetik, ez Estatutik, etorriko da euskararen bilakaera gertagarri bakarra.
Euskararen inguruan kezkatzeko motibo ugari dago, muga sozial ikaragarriak ditu, eremu batzuk ezinezkoak ditu, hedadura saileko beste batzuk ere nahiko dira, beraz ekologiaren analogia eginez euskararen iragana salbuespen egoeran garatu izan bada, etorkizuna ere salbuespen egoeran egingo da. Salbuespenari, nola kontrajarri komunitate berri bat? Eta, nolakoa? Horra hor erronka!


* Xabier Aierdi EHUko soziologia irakaslea da