Migranondoa, beste bat etxerako
Mingrana urrutitik ekarritako fruitua da. Punisagarra da mingrana edo alesagarra edo alegorria edo milagrana edo xokorra edo granada: Punica granatum. Punica izena latinetik dator, eta “punicum malum” izenaren laburdura da, eta punicum horrek Poenus edo Phoinikes du jatorri, hau da, fenizioak, beraz, mingrana fenizioen sagarra da, latinez. Hortik euskarazko punisagarra ere. Granatum, aldiz, grânâtus hitzetik dator, ale edo grano ugariduna.
Itxuraz Irandik ekialdera sortutako fruta arbola da eta handik mendebalderantz, Mediterraneora fenizioek ekarri eta zabaldua. Preziatua izan da aspaldidanik eta inguru horretako kultura guztietan gurtutako fruitua da. Judu, musulman, kristau, egiptoar, greko, erromatar eta inguru haietako sekta guztien aldareetan urrutira gabe ibili da mingrana alea. Geurera ere iritsia da, aspaldi, eta izen batzuk bidaia horretatik etorritakoetatik jasoak dira: punisagarra, milagrana, mingrana eta granada; beste batzuek, xokorra, alesagarra eta alegorria, euskaratik sortuak dirudite. Gazteleraz aritzen direnek diote granadari “mingrana” esaten diotela Milagron. Gutxi-gehiago dozenaren bat mende bada arabiarrak Nafarroa hegoaldean egonkortu zirenetik. Eta ekialdeko jakintsuak mingranondorik gabe ez ziren etorriko. Mingranondoa edo mingrana errexala, granadaondoa, mingranalatzea denez, badu gurean izen ugariaren zahardadea behintzat.
Joan da Euskal Herriko mingrana sasoia. Bai, bai, hori ere han eta harago ikusten da eta gero eta gehiago ugarituko diren fruta arbola horietako bat izango da. Gure etxean ederki asko dator, ea hastear den sasoi berri honetan adoretu eta fruituak emateko asmoa hartzen duen.
Udazkenari bizi punttu polita eransten dio bere muztioak. Guk zuzenean edaten dugu jengibre (Zingiber officinale) mordoska batekin. Baina uzta ugaritu ahala muztio horren beste bide batzuk lantzeko asmoa dut: punisagardoa egin nahi dut. Lehengo mendeko idazleek jaso duten eran puni sagardoa (Nikolas Ormaetxea “Orixe”), mingrana-mistela (Juan Inazio Goikoetxea “Gaztelu”) edo granada-mistela (Santiago Onaindia).
Punisagardo horrekin koktelen mundua etxekotu nahi dut. Baditut batzuk begiz eta zintzurrez jota: Tekila Sunrise: punisagardoa, laranja zukua (Citrus sinensis) eta tekila (Agave tequilana); Sex on the Beach: punisagardoa eta laranja mertxika (Prunus persica) eta ahabi zukua (Vaccinium myrtillus); eta Diabolo: punisagardo ziropa eta limonada.
Hondartzako larru jotze horrek, Sex on the Beachek, tanto asko izango ditu, baina nik uste dut Diabolo izango dela gure etxean gehien edango dena. Izan ere, granadinarekin koktela osatzeko mingranak beste izen polita ere badu: alegorria. Eta Kandido Izagirre lexikografo frantziskotarrak lehengo mendean Arantzazu aldean jaso zuenaren arabera, alegorria da “elizatik apur bat urrundutako pertsona”.
Badu mingranak beste edeski polit bat: agi danean mingrana ale guzti-guztiek barruan ale kopuru berbera dute. Baina kopurua zein den denak ez daude ados. Batzuek diote urteak egunak adina dituztela: 365 ale. Beste batzuek, ordea, 613 dituztela diote. Sekula zenbatzea otu al zaizu? Koktelari tiraka hainbatu beharko ditugu.
Sugea ikusi orduko: “Sugegorria!”. Telesforo Aranzadi zenak esaten baitzuen, begiek ez dutela ezagutzen dutena baino ikusten. Eta sugegorria ezagutu, ezagutzen dugunez (entzunaz, sikiera), hori bera izaten da joera: ikusten dugun suge oro sugegorria dela iruditzen... [+]
Dei batek dena alda dezake. Eguna bai, bederen. Hurrengo orduetako martxa, sikiera. Ourensen dagoen lagunak jasotzen du Noainen dagoen Lugoko lagunaren deia. Dei bakar batek ekarri zituen Galizako elkarte bateko zortzi artzain eta ahuntzain bat etxera. Zoragarria izan zen... [+]
Artzain gisa hirugarren kanpaina du aurtengoa Koldo Vicente Eseberrik. Familia Otsagabikoa izan arren, Iruñean bizi izan zen txikitatik, baina abeltzaintzaren munduarekin harreman estua izan du beti. “Osaba artzaina zen, haragitarako ardiak zituen hemen, eta txikitan... [+]
Bada Garde. Urrutira gabe hor dago, urrutieneko mugaren guardan. Umetan ezagutu nuen Garde, ez dut gogoan zenbat urte nituen, baina landatuta geratu zitzaidan han ikusi nuena.-
Emakumea eta lurra elkartzen dituen liburua idatzi du Onintza Enbeitak: Bizitza baten txatalak. Gure aurrekoen bizimodua jaso du, andre baten ahotan: "Baserria bere horretan, erromantizismorik gabe". Feli Madariaga (1932, Baldatika, Forua, Bizkaia) da andre hori, lurrari... [+]
Izarrak, ortzi mugagabean, keinu egiten diguten argi izpi dardarti liluragarriak dira, osotasuna eta ezereza bateratuta, zer garen ulerrarazteko oroitarri zaizkigunak: izan sua, izan ondotik joan zaizkigun kuttunak, gizakiaren txikitasuna edo Anbotoko Mariren edertasuna;... [+]
Irulegi eta Anhauze artean ditu mahastiak Joanes Haritschelharrek, Amama proiektuaren bultzatzaileak. “Mahastiak ene amarenak ziren, eta bera jubilatu zenean hartu nuen nik etxaldea, 2022an”, azaldu du. Ama mahastizaina eta aita ardi gasnagilea ditu, eta beraz, beti... [+]
Orriuldu gabe daude oraindik zuhaitzak eta arbolak. Hostoak ihartu gabe daude, bai. Eta hostoa jasotzeko sasoi aproposa da. Hostoa, batez ere geroago jasotzen da; zuhaitzaren adaburua janzten duen orritza edo hostotza erortzen denean edo orriultzen denean, lurraren instantziako... [+]
Lanbidean urteak daramatzagun basozainok, gogoan ditugu 1989. urtean Euskal Herria bortizki kolpatu zuten mendiko sute handiak. Urtarriletik luze zetorren lehorte latza udazkenean lehertu zen haize bortitzen bultzadaz. Dozenaka sutek beltzez jantzi zuten lurraldea, bereziki... [+]
Bizitza azkar pasatzen dela entzun eta esaten dugu maiz. Hala ere, gizakiok urte dezenteko bizi-itxaropena daukagu. Hainbat urte izan ohi ditugu ongi garatu, bizi eta ugaltzeko. Badira, ordea, hori guztia denbora askoz ere laburragoan egin behar duten gu bezalako ugaztunak:... [+]
Historikoki, artzaintzari eta abeltzaintzari guztiz lotuta egon den bailara da Erronkaribarrekoa, baina azken hamarkadetan nabarmen eraldatu da eta turismoa bihurtu da jarduera nagusia. “Ekonomia horrela aldatu da, eta hamarkadaz hamarkada ardi, behi eta behor kopurua... [+]
Ez naiz aparretsia, orraztearen aparretsia, ezta gutxiagorik ere. Baina ikasturte berriari ekiteko, zer den ez den, lakarra zuzen-zuzen ederki asko eginda nator zuregana.
Sendabelarra oliotan beratzeaz ariko gara baina ukendurik egin gabe. Bai, arraroa dirudi baina sendabelar freskoak oliotan beratu, iragazi eta erle argizaria ipinita ukendua egiten ikasi duenari olioarekin beste era batera lan egitea badagoela esan nahi nioke. Oleato edo olio... [+]
Gabezia, pobrezia eta erromestasuna orokortu ziren. Euskal Herri atlantikoa harropuzkeriaren ur gaineko bitsetan bizi zen. Itsasoz haraindiko merkataritzak, arrantzak eta estraperloak gure iparralde osoko jendartea aberasten zuten. XVI-XVIII mendeak ziren. Meatzariak,... [+]