Azken hamarkadan euskeraren jatorriaren ikerketan inoiz baino emaitza gehiago ematen ari direlakoan gaude: artikuluak, liburuak, eztabaidak… Adibidez, Pariseko unibertsitate batek Hector Iglesiasen Iruña-Veleiari buruzko liburua argitaratu du. Edo L’Harmattan argitaletxe famatuak Eñaut Etxamendi, Dominique eta Fina Davant eta Roger Courtoisen L´Origine de la lengua basque liburua plazaratu du. Argitaletxe horrek liburu bat argitaratzea tesi bat egitea bezainbeste garrantzia du frantziar estatuan.
Hegoaldean gai horri buruz egile askoren liburuak ere argitaratu dira: Josu Naberan, Javier Goitiaren 20 liburu (ADN eta arlokako hiztegi etimologikoak), Felix Zubiagaren beste 20 liburu, Kapanagaren berredizioa, Antonio Mendizabal, Jose Mari Ugalde, Jesus Zugatzaga, Jon Goitia interneten, Miguel Garai, Jon Nikolas, Mikel Urkola… Gainera, Pamielak gainerako argitaletxeetan orain arte ikusi ez den jarrera irekia erakutsi eta Elexpururen bi liburu (Sardiniako toponimiaz eta Iruña-Veleiaz), Eduardo Aznarren Errioxako euskerari buruzko bi liburu eta Juan Miguel Munarrizen Euskararen genesia plazaratu ditu. Horiek guztiek gai honetan sakontzeko inoiz baino aukera gehiago dugula erakutsi digute.
Apurka-apurka aire berriak datoz euskeraren jatorriaren langintzara. Hori bultzatu duten faktore asko dago, hala nola Interneten bidez errazago komunikatu ahal izatea, toponimia ikertzeko baliabide berri oso onak egotea, ikerle gehiago gai honetan aritzea eta Iruña-Veleia.
Azken gai hori, adibidez, euskeraren jatorriaren ikerketan mugarria izan da, grafitoak datatzeko arkeometriari ez zaiolako aukerarik eman nahi izan. Zergatik? Ba orain arte irakatsi den euskal filologian hutsune handiak omen daudelako. Grafitoak egiazkoak ziren ala ez zalantzarik bazegoen datatzea aski zen. Baina horren ordez eta antzekorik agertu ez zedin, hondeamakina 3 aldiz sartu dute indusketan eta orain, Eliseo Gil eta Oskar Escribano espetxera sartzeko prest daude. Euskal filologia, historia eta arkeologia ofizialak, dataziorik eta froga zientifikorik gabe, errugabe bi espetxeratuko ditu? Noraino heldu gara?
Iruña-Veleiak euskeraren jatorriaren ikerketa beste bide batzuetatik eraman behar dela erakutsi digu. Horrela, berriz ere, begirada atzera eraman dugu eta orain arte euskeraren ikerketan aritu diren lanak ezagutu behar direla ikusten dugu.
Akatsak akats, Larramendik, Hervasek, Humboldtek eta guztira 21 ikerlek egindako lanak ezagutzeko ordua da. Izan ere, bakoitzaren baliabideak eta garaia kontuan hartuta, eta baztertu beharrekoak kendu ondoren, gure hizkuntzari ekarpen interesgarriak egin zizkiotela konturatu gara.
Apurka-apurka aire berriak datoz euskeraren jatorriaren langintzara. Hori bultzatu duten faktore asko dago, hala nola Interneten bidez errazago komunikatu ahal izatea, toponimia ikertzeko baliabide berri oso onak egotea, ikerle gehiago
gai honetan aritzea
eta Iruña-Veleia
Etxabe eta Pozari esker, iberiar penintsulan euskal toponimo asko dagoela jakin izan genuen: Uria, Iria, Urbi, Atekoa…. eta batzuk oso ezagunak: Granada=Iliberri, Guadalajara=Arriaka… Larramendik Euskal Herriaren lehenengo aldarrikapena egin zuen subjektu politiko gisa; Gipuzkoako historia, foru, gizarte, kultura… aztertu zituen; Hernaniko burdinola edo aingura-sutegien hondamenditik atera zituen eta lehenengo kooperatiba sortu zuen bere iloba emakumea bertako arduradun ipiniz. Eta, jakina, bere bizitzako lanik nagusiena euskera izan zen, bere garaira eguneratu zuelako gramatikarekin eta hiztegi hirukoitzarekin, euskeraren galbidean inflexio ikaragarria ekarri zutenak. Tamalez, apologista, garbizalea eta neologista zela esanda, askok bere ekarpenak baztertzen dituzte baina Xabier Kintanak, proportzioz, neologismo gehiago sartu zituen “Hiztegi modernoan”, baita Euskaltermek ere, hiztegiak gaur egungo terminologiara egokitzean.
Bestalde, Lorenzo Hervasek hizkuntzalaritza konparatua sortu zuen eta hor euskeraren garrantziaz berehala konturatu zen, nahiz eta hemengoa ez izan. Mogelek herri jakintzaren garrantzia nabarmendu zuen, Basarte unibertsitatea deituta, eta, horrez gain, hizkuntzaren hainbat toponimo azaldu zigun (Calpe…). Astarloak, berriz, hizkuntza nagusiak sakon aztertu ondoren (latina, greziera, hizkuntza erromanikoak, hebraiera, arabiera…), euskeraren gauza miresgarriak inork baino hobeto azaldu zituen. Eta konturatu zenez euskeran hitzen esanahia ez omen dela arbitrarioa, naturak iradokia baizik, toponimian ikusten dugun bezala.
Wilheim von Humboltek, adibidez, euskaliberismoa zabaldu zuen, iberiar penintsulako toponimia zaharrena euskeraren bidez azaldu daitekeela frogatu ondoren. Pedro Novia Salcedok lehenengo hiztegi etimologikoa egin zuen. Agosti Xahok euskal hitzen sorrerari buruzko liburu epikoa izkiriatu zuen. Sabino Aranak, euskal nazionalismoa berpizteaz gain, etimologia asko landu zituen jatorriaren garrantzia ikusita. Jose Ramon Rementeriak euskera Europako eta agian beste lekuetako toponimia ulertzeko ezinbesteko tresna dela aldarrikatu zuen. Imanol Mujikak hainbat hitz naturaren bibrazioa kontuan hartuta osatu zirela proposatu zuen.
Beste aldetik, Juan Migel Sansineneak munduan ditugun ur errodun hidronimoak jasotzeko 3 liburu behar izan zituen. Imanol Agirrek, Astarloak bezala, munduko hizkuntza nagusiak aztertu ondoren eta munduan erabiltzen diren 500 idazkera jaso ostean, Siberian desagertu zen eta inguruko hizkuntzekin loturarik ez zuen ket mintzaira eta euskera antzekoak zirela ikusita, gure hizkuntza munduko beste hizkuntzekin dituen loturak agerian jarri zituen. Juan Goitiak gaztelerazko berba asko euskeratik datozela proposatu zuen. Jorge Oteitza gure hizkuntzak gorde duen aurreindoeuroparraren ikuspegia agerian jarri zuen. Patxi Aginagaldek, Jesus Segurolak, Bittor Kapanagak, Antonio Mendizabalek ere gure hizkuntzaren jatorriaren puzzle handia osatzeko beste pieza interesgarriak eman zizkiguten.
Baina, zergatik urteetan zehar izan ditugun hizkuntzalariak arretaz aztertu beharrean, gehienak lurpean daude? Zergatik ez da ulertu nahi munduan proportzioz hizkuntzalari gehien garen herria zerbaitengatik izan behar dela? Zergatik ez da ikusi nahi toponimian milaka antzekotasun ezin direla kasualitateak izan?
Ekainaren 1ean Euskeraren Jatorriaren 13. Biltzarraren barruan, Bermeon, gure hizkuntzaren jatorriaren ikerle historikoei eta belaunaldiz belaunaldi euskeraren sugarra eraman duten emakumeei omenaldia egingo diegu, hizkuntzalaritza askea behar dugulako. Bai, egunen batean euskeralaritza mundu mailako 1. filologien artean kokatuko dugu, gure burua deskolonizatzen dugunean.
Bidali zure iritzi artikuluak iritzia@argia.eus helbide elektronikora
ARGIAk ez du zertan bat etorri artikuluen edukiarekin. Idatzien gehienezko luzera 4.500 karakterekoa da (espazioak barne). Idazkera aldetik gutxieneko zuzentasun bat beharrezkoa da: batetik, ARGIAk ezin du hartu zuzenketa sakona egiteko lanik; bestetik, egitekotan edukia nahi gabe aldatzeko arriskua dago. ARGIAk azaleko zuzenketak edo moldaketak egingo dizkie artikuluei, behar izanez gero.
Azken urteotan Donostian gero eta ozenago entzuten ari gara bizilagunen ahotsa: turistifikazioa gure hiria itotzen ari da. Joan den ekainaren 15ean, ehunka donostiar atera ginen berriro kalera gure bizi-baldintzak eta bizimoduak defendatzera. Jendartearen eta auzoen beharrak... [+]
Garraioaren sektorea da gaur egun Euskal Herrian berotegi efektuko isurketen erantzule nagusia (%35), energia gehien kontsumitzen duena (%47) eta petrolio kopuru handiena erretzen duena (%74). Gainera beste sektore batzuetan isuriak apurka-apurka murrizten diren bitartean,... [+]
Bi gai mahai gainean, ezinbestean.Batetik, CAF eta Palestina. Bestetik, PSOEren bueltako ustelkeria sarea. Nondik hasi eta non bukatu ere ez dakit, bulkadez betetako artikulua izango dela jakinda.
Nazio Batuen Erakundeak 40 enpresa salatu ditu, CAF tartean, eta Gazako... [+]
Atzo jakin dut euskal prentsatik Jean Reno aktoreak lehen nobela idatzi duela. Berri hori euskaraz jasotzeak munduko hiritar edo paleto global bihurtzen ote nauen oso ongi jakin gabe, nobelak idazteko arteaz egin dut gogoeta.
Tokitan dago “nobelaren heriotza”... [+]
Azken asteko sapa lehergarri egunetan gure zereginen egitarauak aldatu beharrean aurkitu gara. Freskura erlatibo batek seietan atera gaitu ohetik, gosaldu eta lan gehienak bederatzietarako plegatu ditugu eta hamarretan jalgi gara oinezko ibilaldia egitera. Eta ez ginen bakarrak... [+]
Ikastetxeetako ikasgelak, tamalez, espazio gatazkatsuak izaten dira askotan eta, gatazka gehienetan gertatzen den moduan, emozio intentsuak eta minak izaten dira. 2022an, ikastetxeetan aritzen diren beste eragile batzuekin batera, azken urteetan ikasgela askotan bizirik dagoen... [+]
Nunquam polluta dio Baionako lemak, erran nahi baitu "sekulan zikindu gabea" edo "sekulan hartu gabea", eta erreferentzia egiten die inbasio saiakera historikoei, espainiarrengandiko, frantsesengandiko eta ingelesengandiko saiakerak ez omen baitziren... [+]
Europako ongizate estatuak munduan zehar izugarrizko miresmena izan du herritar xeheen artean, ez hainbeste enpresari eta agintarien gehiengoan. Izan ere, miresmen hori areagotu egiten zitzaigun iparraldeko herrialdeetatik pasatzen baginen, izan lan bat egin behar bazenuen edo... [+]
Palentziako amama oso emakume soila zen hitzetan. Bazituen zenbait hitz dena adierazteko balio zutenak, tartean bitxo hitza: berba horren baitan kabitzen ziren zomorroa, behia, txakurra... eta batzuetan baita gizakia ere. Bitxoek auzokide latzak dituzte gizakiongan, ez baikara... [+]
1925. urtea izango balitz, akaso emakume erraketistak izango lirateke Zeruko Argiako aktualitate orrialdeetako protagonistak. Agian haien kirolari merituak goraipatzeko, agian feminitate arauak desobeditzeagatik seinalatzeko. Nire buruari agindu diot haien izenak memorizatzeko... [+]
Sei urte, sei urte luze, pasa dira Ciudadanos alderdi politikoak bere mitina egin zuenetik gure herrian. Bere mitina apirilaren 14an, errepublikaren egunean, eta inongo ordezkaritzarik ez duen herri eta lurralde batean. Ohituak gaude horrelako probokazioekin, baina egia da... [+]
Ikasturte hau, zalantzarik gabe, ekitaldi handien ikasturtea izan da. Horrek hainbat hausnarketa eragin ditu kalean, eragile sozialetan zein sareetan. Eragin baino gehiago, azaleratu; egon bazeudelako lehenago ere. Esan beharrik ez dago: aisialdia ez da erantzukizun politikotik... [+]
Lagunen arteko erlazioak fluidoen fisikaren pean daude, amodio erlazioak baino gehiago, Zygmunt Bauman gorabehera. Ez du gura esan amodio harremanak, egun, solidoak direnik. Likuadora-ren soziologoak saiakera gomendagarria idatzi zuen horretaz, Maitasun likidoa, azpitituluz Giza... [+]