Jose Ramon Calparsoro Perot 1908ko Eguberri bigarrenean jaio zen Tolosan, San Frantzisko kaleko hamalaugarrenean. Ama frantsesa zuen eta «aurreneko oroitzapena gerra handia lehertu zenekoa» du, udak Frantzian pasatzen zituelako aiton-amonekin.

Euskara Urkizuko (Tolosako auzoa) añak irakatsi zion. «Nik euskara pixka bat, gaztelera eta frantsesa batera ikasi nituen; hirurak oso gaizki». Egia da euskara herdoilduta duela baina gazteleraz, frantsesez eta alemaneraz bikain hitz egiten du eta ingelesez ere badaki zerbait.

«Niretzat Tolosa el no va más zen, baina ume-kozkorretan Urduñara eraman ninduten, jesuiten eskolara interno. Han sartu ninduten egunean banandu ziren nire gurasoak. Bukatu zen familia. Kolegioan trantzea suabeagoa izango zela uste zuten. Amarekin hartu-emanik ez nuen batere izan handik aurrera, Donostiako komentu batera sartu zen».

Urduñako eskola zorrotzean pasatako sei urteek «zaildu, eta sailetik aparteko izaera» eman zioten. Ikaskide izan zituen, besteak beste, Jose Antonio Agirre, aurreneko lehendakaria, eta Manuel Valdés, Falangeko fundatzaile, bilbotarra bera. Biak izan zituen lagun. Orduan ez ei zitzaien «asko antz ematen nondik joko zuten». Horiek baino lehenago Sabino Arana ere egon zen han apopilo.

Oporretan bizikleta hartu eta Tolosatik Elduara joaten zen, aitaren paper fabrikara. «Gozatu egiten nuen eta han pasatzen nituen egunak». Horregatik batxilerra burututa Weimar-ko (Alemania) ingeniari-papergile eskolara jo zuen. «Zuzendariak esan zidan: ‘Zuk langileei agindu nahiko diezu? Langileei agindu aurretik zerorrek langile izatea zer den ikasi beharra daukazu’. Behargin arrunten moduan lan egin izana frogatu beharra zeukaten han ikasi nahi zutenek». Horrek eraman zuen Calparsoro Zelstoff Waldof lantegira. 1929an burtsako crackak ekonomia nonahi errekaratu zuen arren Zelstoff-en 1.500 langile ziren. «547.a izan nintzen urtebetez, sosik kobratzen ez nuen arren. Han ikasi nuen alemana». Muturreko mugimendu sozial eta politikoak egosten ari ziren garai hartan. «Horixe zeudela langileak antolatuta... Han egin nintzen ni komunista», esan digu txantxetan.

Ski Club Tolosano-ko bi trofeo txiki dauzka beheko suaren apalean. Batak Superbagnères du grabatuta, Candanchú besteak. Ikasketak amaitzean, aitonak Tolosan irekitako Perot tailerreko ardura eman zioten. Orduan hasi zen Ski Clubak antolatutako txangoetara joaten eta horietako batean «neskatxa frantses eder bat» ezagutu zuen. Pilotu izateko ikasten ari zela Miarritzen eta animatzeko esan zion hark. 1936ko maiatzean eman zuen izena Calparsorok.

1936ko ekainean Peroteko 150 beharginek ekintza zuzena aldarrikatu eta greba hasi zuten «euren soldata eta lan baldintzak inguruko tailerretakoak baino askoz hobeak ziren arren. Behin, Artola gobernadorearekin nengoela, langile talde batek mehatxu egin zidan: 'Pollo, su vida no está tan segura como cree!'. Artolari begiratu eta berak zera esan zidan: 'Hombre, no se tome Vd. esto al pie de la letra...'. Ezin nuen sinestu ere egin». Oraindik ere ernegatu egiten du orduan agintarien babesik jaso ez izanak. «Hogeita zazpi urte besterik ez nituen eta egoera jasangaitza zen. Tolosatik Donostiara joan nintzen ezkutuan bizitzera». Eta ez du ahaztu orduko prentsak zioena: «Euskadi Rojan 'perro hitleriano' esaten zidaten. Uztailaren 16an prentsan ohar bat agertu zen esanaz Peroteko langileek tailerra hartu egingo zutela hilaren 20an, astelehenarekin».

Uztailaren 18an prentsa oharra salatzera joan zen Calparsoro Donostiara, Gobernu Zibilera. «Han zer topatuko eta, 'vasco' denak bilduta: Leizaola, Artola...». Jose Maria Lasarte eta Manuel Irujo, EAJko diputatuak Madrilen, izan ziren Artolarekin bildu zirenak, orduan Gipuzkoa Buru Batzarreko kide zen Elias Etxeberriak azaldu duenez (Espainiako gerra zibila Euskal Herrian, Josu Chueca eta Luis Fernandez). «Orduan izan nuen Marokoko altxamenduaren berri. Banekien haiek gobernuaren alde jarriko zirena eta, bat batean, dena argi ikusi nuen».

«Bazkalostean, Tolosako lagun bat, Joaquin Labayen arkitektua -Ramon Labayenen osaba- jaso eta Miarritzera abiatu ginen pilotu eskolara. Behobian, karabineroak esan zigun ez zuela uste puska batean bueltan pasatzerik izango genuenik baina aurrera egin genuen». Biharamunean kanoikadak entzun eta hura «kontu serioa» zela jabetu ziren. «Etxera itzuli ezin ginenez, Alemaniara joan ginen tailerrerako eginda neuzkan eskariak bidali ez zitzaten».

«Hilabete neraman etxekoen berririk gabe eta abuztuaren 17an, Donibane Lohitzunen, aitaren mezua jaso nuen itzul nintekeela esanaz. Abuztuaren 17an goizeko hamarretan muga pasa, eta ordubaterako errekete talde batean nengoen. Irun artean gorrien menpe zegoenez, Dantxarineatik barna heldu nintzen Tolosara. Iritsi eta aurreneko gauza: lantegira joatea. Nire bulegoa hankaz gora zegoen. Makinak-eta ez zituzten txikitu baina lur jota nengoen. Atarira irten eta errekete batailoia ari zen pasatzen orduantxe. Etxarri Aranazkoak ziren, Barandallak -karlista porrokatua zen Barandalla hori- gidatuta, eta egundoko gogoz zetozen, hango kantua eta hango ibilera bulartsua, oooh! Barrena hunkitu zidaten. Beraiei segika komandantzia militarreraino joan nintzen, Don Pablo Erbiti ofizialaren aurrean jarri eta esan nion: ‘Halako lantegiko gerentea naiz eta ez daukat ez langilerik ez ezer, emadazu fusila frontera joan behar dut eta’. Horrelaxe hasi zen nire gerra.

Bat-batean bihotzetik hartutako erabakia izan zen. Guztia kanpotik bizi izan nuen ordura arte, baina sentimendu hura erraietatik atera zitzaidan. Hil nahi nindutenei ez nien berehala utziko zakurra bezala hil nintzaten. Ez nuen beste erremediorik. Neure burua babesteko egin nuen nik gerra. Gaur berdin jokatuko nukeen. Ni garbitu nahi ninduen jendaila horrek berdin-berdin garbituko ninduke gaur, ahalko balu. Orduan sozialista edo komunista ez ginenontzako zuten gorroto bera digute gaur». Elkarrizketa guztian ez bezala sutu da gizona.

Buruntza mendiko lubakietan ohitu zen bolboraren usainarekin. Geroxeago, Lasarten, hipodromoan inprobisatutako aerodromoan bere burua eskaini zuen pilotu titulua zuela esanaz, nahiz eta egiaz zortzi orduko eskarmentua baino ez izan. Sevillara bidali zuten. Akordatzerako utzi zion hasiberria izateari. Sarri aireratu zen Calparsoro, 400 eta gehiago aldiz, orotara 1.177 hegaldi ordu. 36ko Gerran ez zen beste bonbardero piloturik izan hainbeste ordu egin zituenik, aurreneko soldata ere han jaso zuen. Badajozen hildakoekin txondor erraldoia egin zuen Yagüe jeneralaren eskutik.

Gerrako bigarren negua Teruelen, Calamochan, pasa zuen. Hotz beldurgarritik ihesi guran berari egokitutako etxea utzi eta pilotu alemaniarrengana aldatzeko baimena lortu zuen: «Geltokian, bazter-trenbide batean zeuden haiek, bagoi batean. Alde ederrean nengoen hango berogailu bikainarekin». Zoragarri konpondu zen haiekin, batik bat alemanez zekielako. 1938ko otsailean Condor Legioan sartzeko agindua hartu zuen. Alemaniarra izan gabe Condorrean sartu zen aurrenekoa izan zen Calparsoro. «Condorrekoak gu bezalakoak ziren. Beraiek ere bazituzten idealak. Espainiari laguntzera etorri ziren, komunistak sartu ez zitezen. Nik brometan esaten nien: ‘Zuek ez diguzue lagundu nahi, benetan lagunduko bazenigute derrepente bukatuko genukeen’».

Luftwaffeko kide egin zuten eta hegaldi taldean aitzindariaren ezkerrean joan ohi zen, «beti izan naiz ezkertiarra» dio barrez, begiak txitxilduz. Gerran batetik bestera ibili arren, Zaragozako Sanjurjo basea zuten egoitza gehienetan. «Alemaniarrek festa egiten zuten asteazkenero eskolapioen eskolan. Errioxako ardo ona edaten zuten erruz. Behin Condor Legioko burua, Hellmuth Volkmann, ikusi nuen mahai gainera igo, dena kuzkurtu eta oin batez bere buruari hazka eginez. Gainontzekoen algara eta txalo artean».

Oroitzapen garratzak ere baditu Calparsorok: «Neure begiekin ikusi nuen nola hiltzen ziren geure hamaika lagun, istripuz. Orduan bai odola izerditu... gaur pastillak hartu gabe ez nau loak hartuko». Isilik geratu da tarte luze batean eta Gerraz hausnartzen jarraitu du. «Gerran dena egin nuen gustura. Dena. Bonbak bota beharrak mina ematen zidan ordea. Egin kontu zenbat eta zenbat tona bonba jaurti ditudan nik. Batzuetan 2.000 kilo bonba hartuta aireratzen nintzen. Eta mina ematen zidan, politikak politika, nire herria zelako hura, eta jende asko hil nezakeelako, akaso ezagunak ere bai. Hala ere goitik, 4.000 metrotatik, ezinezkoa da behean gertatzen dena jakitea».

1939an Berlinen parada militar arranditsua antolatu zuen III. Reichak Espainiako «garaipena» ospatzeko. Han ziren Hitler, Goering eta mariskalak. Baita irabazleen ordezkaritza txikia ere: Orleansko Alfonso infantea, Yagüe, Kindelan, ... goi mailako militarra izan gabe naziek gonbidatu zuten bakarra izan zen Calparsoro tenientea.

Momentu egokia dela iritzita galdera egin diogu: Sekula ez al zenuen bidezkoa iruditu ez zitzaizun agindurik bete behar izan? «Jakina. Askotan egin behar izan nuen. Frontea marra bat besterik ez zen eta inguruko herriak ez ziren frontea baina... aginduak betetzen genituen guk; geu eraitsi ez gintzaten. Biziraupen kontua. Soldaduon artean ez zegoen eztabaidarik, denok geunden ados eta denok desiratzen zerbitzuak egiteko». Eta Gernika? «Ni ez nintzen han izan eta ez nuen horri buruz alemaniarrekin hitz egin. Momentuan zerbait izan zela jakin genuen; zehatz-mehatz zer pasatu zen ordea ez. Gaur ere ez dakit. Pedroak, nireak, Heinkel 111 bonbarderoak, han izan zirela badakit».

Nekatua dagoela esan digu, «zukutu egin nauzue eta mezarako abiatu beharra daukat garaiz iristeko». Amaitu aurretik harrotasunez erakutsi digu argazki bat, ez oso aspaldikoa. Espainiako erregearekin agertzen da berriketan. Abertzalea da Calparsoro, abertzale espainola. Euskal Herrira oso noizbehinka etortzen da, Gerra osteko udatan Mirakontxan egoten zen arren. «Aita hil zenetik ez naiz joaten Tolosara. Hilerrira baino ez naiz itzuli anaia eta amaren hiletetara. Ni Tolosatik bota egin ninduten».