De cando en vez discútese o papel da filosofía na educación, polo menos en Hego Euskal Herria. Menos frecuentemente discútese sobre o lugar e a función das ciencias sociais, aínda que ambos os temas están moi relacionados. En xeral, a tendencia dos últimos anos é ir diminuíndo o espazo das materias e contidos relacionados coa filosofía e o pensamento, en beneficio dunhas competencias que, ao parecer, valóranse máis na sociedade. Deste xeito, a materia de filosofía perdeu o seu lugar ou mesmo se relegou á reforma, á vez que se cuestionan os coñecementos sociais e os enfoques críticos en xeral. Lonxe de ser un debate asociado a ámbitos concretos da materia e o coñecemento, estas tendencias adhírense á pregunta para que é a educación na nosa sociedade? Que ten que facer?

Xunto a esta tendencia á subestimación, diría que as áreas consideradas como ciencias sen adxectivos viven o contrario: Os STEAM, a miúdo convertidos en eufemismos das ciencias “duras”, son eloxiados, como se denuncia con frecuencia que os “bos” alumnos diríxense ás ciencias en secundaria, etc. En todas estas tendencias destacaría tres craves.

Por unha banda, o que se entende por ciencia, como cultura científica, porque me parece que prevalece unha visión estreita da ciencia, que considera só algunhas áreas. En segundo lugar, o claro sabor androcéntrico de todo iso. De feito, como é sabido, nas áreas de coñecemento –tanto en secundaria como en universidade, investigación, etc.– séguese producindo unha clara distribución por xéneros, nas que os coñecementos dominantes polas mulleres son os que salguen perdendo. Ante isto, creo que a única solución non pode ser que as mozas se dirixan a outras ciencias non sociais, e que a valoración das ciencias humanas tamén é unha tarefa prioritaria. E, en terceiro lugar, o claro compoñente ideolóxico de todo isto non pode obviarse: os que se proclaman son temas funcionais á concepción mundial imperante na sociedade.

A sociología da educación e os coñecementos críticos en xeral, como xa se demostrou hai tempo, os temas, as áreas, as dinámicas que imperan na educación van estreitamente ligados ás estruturas sociais. O que se fai en educación, por dicilo dalgunha maneira, está ao servizo de toda a maquinaria da sociedade, e por iso considéranse uns coñecementos como válidos e outros como un mero paso do tempo. Paradoxalmente, a educación é tamén un espazo para xerar crítica, pero os límites que dixen antes nunca poden esquecerse.
Pois, volvendo ao principio, hai que reivindicar que a filosofía é fundamental na educación, e sumar a esa reivindicación o apoio dos coñecementos sociais. As ciencias sociais móstrannos que a orixe dos problemas é estrutural, aínda que a primeira vista poidan parecer problemas individuais. Alguén pode dicir que iso faio unha boa ciencia social, ou unha boa filosofía, e estou de acordo con esa afirmación. Pero ese é outro debate: si as ciencias humanas e sociais seguen perdendo espazos na educación, non haberá ningún espazo para poder diferenciarse entre a boa e a mala ciencia social.

Por tanto, cando cada vez hai máis na sociedade unha orientación cara á prevalencia de explicacións e solucións individuais, paréceme fundamental reivindicar tamén a contribución das ciencias sociais na educación como condición para poder entender o carácter estrutural das situacións que afectan ás nosas vidas.