Vasnos a facer un pouco de cartografía xenealógico para empezar?

Os
antepasados debían ser de Burgos, e o pobo de Angulo tamén está cerca. Nicolas de Angulo trasladouse a América a principios do século XIX para facer fortuna. Despois veu de volta ao noso avó, embaixador de Paraguai en Madrid. Cando saíu a guerra do 36 estaban alí papás, mamá e papá –tería un catorce anos– e na embaixada recibiron a moita xente que non tiña onde meterse no asedio. Foi terrible, porque a cada pouco se disparaban desde as xanelas e entón todo o mundo precipitábase sobre o solo. Temos en casa a bandeira do Paraguai toda chea de balas e restos de sangue.

No final da guerra foron expulsados a Francia. A pesar de ser diplomáticos, viaxaron co resto de refuxiados a Barcelona, desde alí a Perpiñia, e finalmente a Dax. A irmá da avoa estaba casada co cónsul de Paraguai en Francia e tiñan a súa casa de verán en Dax. Naquela época non se trataba de atravesar o Atlántico a tose de media noite da cabra, senón que estalara a Segunda Guerra Mundial... Pero non por iso quedaron aquí: a razón foi que o noso avó e a nosa avoa non se entendían. O meu avó volveu só a Paraguai, onde a miña avoa e o meu pai divertíronse. Daquela o pai casou con Baiona.

E que vida levaron os vosos pais?

Non era vanidoso, porque era moi difícil atopar un emprego despois da guerra. Dedicáronse á hostalaría. De cando en vez chegaban uns cantos soldos de papá e tiñamos unha festa. Nunca falabamos castelán para poder integrarnos canto antes. Aprendín castelán no Liceo, por iso falo con certa torpeza.

Ensináronche polo menos o camiño cara ao monte?

A paixón pola montaña deuna o meu pai. Ía cos seus amigos no monte durante a guerra. Cando ían a Iparla ou Artzamendi, tiñan que pasar polos postos de control dos nazis. Soldado austríaco, vello e decrépito, necesitaba unha botella de viño para deixalos marchar. Para cando me curei, os irmáns, xa maiores, xa tiñan permiso de conducir. Eles conducían ao monte e eu guiábaos na montaña. Non eran grandes montañeiros. Non lles gustaba ir bailar coas mozas; gustáballes ir ao monte coas mozas.

Logo fuches estudante en París.

do 71 ao 75. Na universidade había unha gran mobilización contra a Guerra de Vietnam. Ademais, a miña muller, Terese, é vietnamita. Naquela época traballaba na casa do pobo de Baiona. Todas as semanas paseábame por París para verme. E estudaba no tren. Era encantadora, só para min unhas sete horas, sen que ninguén llo molestase. Grazas a esas catorce horas do tren obtiven os estudos.

Un vello libro ten a culpa de comezar cartógrafo...

Jean Defos du Raurena, Pyrénées Basques, Guide deas Excursions et Ascensions dans lles Montagnes du Pays Basque Français. A toma das mans foi especial, era a primeira vez que vía unha guía para a montaña. Tiña cartas sinxelas, debuxadas a man e trazadas con toda clase de trazos. O libro é de 1953, eu coñecino no 68. Neste tramo o Norte tivo un desenvolvemento descomunal; estradas, apertura da fronteira... Era moi interesante detectar as diferenzas entre a guía do 50 e a realidade do 60.Con

21 anos publiquei os meus primeiros artigos sobre a montaña na revista do Museo Vasco de Baiona e empecei a coñecela aos poucos, xa que non había ninguén máis neses casos.

E o libro, como chegou?

Falei con Mr. Marrimpouey, de Pau, a quen presentei o meu traballo. Eu era moi novo, el moi vello e moi amable. Para entón o seu editorial perdera moito e díxome: “Ti editarás o teu libro, eu imprimireino e pagarasme cando cheguen os beneficios”. E así o fixemos. Le pagé, con todo, máis do que el imaxinoume, porque se vendeu moi ben. Tiña 24 anos e estaba a empezar ao dezasete. Era un traballo inmenso, minucioso e profundo.

“A cartografía, iso que os militares inventaron”, escribiu Iñaki Segurola no libro Hoxe tampouco vai facer tempo de morrer. Por favor, execute esta definición.

Cando eu empecei, o único material era o dos militares. E un pouco escaso. Especialmente a do Sur. Os do Exército español, por exemplo, carecían dunha montaña xunto ao Txindoki. No lugar do monte Larraun aparecía o val, o val no lugar da montaña! Foi a casa Alpina de Cataluña a que revolucionou este panorama. Tiveron unha boa idea: facer esprés para os montañeiros, cartas máis sinxelas e co percorrido sinalado. Pero ao principio as cartas eran obxectos científicos. Os militares escribían os topónimos como podían, xa que non entendían nada do eúscaro. A toponimia francesa está moi mal. Desfigurado. Outro tanto ocorre co gascón. Todos os nomes dos Pireneos están recompilados como deformados por oficiais do exército.

A estes nomes chegóuselles coa deformación pero coa ‘oficialidade’.

Bo, así son as cousas. Escribiron A Rhune e todo o mundo di A Rhune. Só dino os que estudaron na ikastola, e iso tamén desde hai quince anos.

Como o fixeches cos nomes?

Nas
miñas cartas aparece Larrun e poño entre parénteses á Rhune, Arsamendi Artzamendi. Tiven moitos colaboradores cos nomes e entre todos creamos poxika-poxika. De cando en vez sucedeume a necesidade de “bautizar”. Si trátase dun río chamado Selva, o bosque, por suposto, é Selva negra, e si o collado non ten nome, eu chamareino Collado Oihanbeltza.

É unha gran responsabilidade “bautizar”.

É
natural que as zonas dun distrito teñan o mesmo nome. A dúbida xorde na confluencia co recinto do outro lado. Como chamar ao pescozo que une dous vales? Por iso os lugares fronteirizos teñen dous nomes. Hai moi poucas montañas que teñan o mesmo nome en todas partes. Comparativa Irubelakaskoa: Son “tres cascos negros” na Baixa Navarra, mentres que no Val do Baztan é Alcachofa. E póndome filosófico... De onde vén o topónimo? Que é, un tipo que fai miles de anos fisgaba desde o cinceiro até o fregadero? De onde chegou Iparla? Que significado ten e como evolucionou ese nome? De xeración en xeración eses nomes chegaron na fala da xente ata que os do Exército escríbenos materializándoos para sempre. O militar pon no papel os sons utilizados durante séculos. Despois, aos poucos, a xente empezará a utilizar esa forma. Ese nome mal escrito, e talvez desprazado, amplíase. Non se pode precisar con exactitude se ese lugar se chama así, porque non hai maneira de sabelo. É un caos.

De novo Segurola: “Téñase en conta que a xente máis ignorante e inculta da montaña e do medio mariño é a máis sabia, é dicir, a que máis nomes de lugar coñece da súa contorna”. Falaches con xente como esa?

Con moitos.

Non foi un impedimento o non saber euskera?

Teño o mesmo problema que co eúscaro co catalán, o aragonés, a biarnesa... Por iso sempre colaborei cos grupos de montaña de cada lugar. En Euskal Herria sempre estivo comigo un amigo de Armendariz (Baixa Navarra), Jean Bertrand Ibar. É un home moi culto e fala un eúscaro excelente. Tamén vive con paixón a cartografía. Por iso, cada vez que nos atopamos con alguén, el fálalle para obter a información necesaria. É o meu colaborador máis requintado. El ensinoume as peculiaridades do Sur e do Norte, e os topónimos teñen que reflectir esas peculiaridades.

Non quitan os cartógrafos o misterio do mundo?

Todo o contrario. A carta chama á imaxinación. Si ves as rocas ou o desfiladeiro nun plano xórdeche o desexo de imaxinar o lugar e de ir a el. Prefiro o pracer de ler as cartas á literatura de viaxes.

Que se necesita para facer un bo traballo de cartografía?

É moi difícil. Para min a cartografía é estética e técnica, non ciencia. Recollo todos os documentos, fotos e cartas que atopei e logo empezo a debuxar. Iso é o que son: debuxante. Tamén son profesor de debuxo en profesión, fai caso.

Txomin Peillen investigou o significado dos puntos cardinais na cosmovisión vasca. Atreveríasche a falar do que significan hoxe?

Aquí non o sei, pero en Polinesia todo é ao revés: o norte é o sur e a solana está ao norte... Mesmo tiven que interpretar as cartas porque a luz estaba ao revés, é confusa. Ademais, eu teño problemas de lateralidad, dificultades para separar dereita e esquerda, leste e oeste.

Vostede! ? Problemas para separar esquerda e dereita! ?

(Ja, ja, ja) ... si, así é, teño que concentrarme moito. Cando poño o Leste no texto quero dicir o Oeste e o meu tradutor Imanol Tapia, aínda que é un gran tradutor, tamén anda por aí. Eu púñame popa e el volvía ao Sueste. Temos que revisar cada unha das direccións antes de terminar o traballo.

Que é o límite para vostede? Á fin e ao cabo os cartógrafos marcan os límites.

Nunca puxen límites ao meu traballo. Nunca límite entre Aragón, País Vasco, Cataluña e Biarno. Hai uns anos un xornalista escribiu en Heraldo de Aragón: “Que está a facer ese Miguel Angulo? Defende aos invasores introducindo a Aragón nos mapas de Cataluña...”. O home se enardeció porque no mapa de Cataluña aparecía un anaco de aragonesa, de orixe española. Non sei [ironicamente] si debería deixarlle todo o que está fóra das fronteiras de Cataluña. Aos da editorial Sua gustoulles moito que non lles desen os límites. É verdadeiramente feo cortar as cartas segundo os límites.

Pero non é unha cuestión puramente estética?

Os
montes estaban por diante da xente e estarán por diante. Pouca xente vive nos altos cumes. E a fronteira situouse precisamente nos cumes máis altos. Non se pode dicir que Vignemale sexa aragonés máis que gascón, nin tampouco ao revés. Eu amo a montaña humanizada. Interésanme máis os restos arquitectónicos, as casetas de pastores, os carreiros, que os altos bordos graníticos... Pódese aprender a cultura de cada pobo na paisaxe.

Que cultura mostra a nosa paisaxe?

Cambiada. En Iparralde temos un problema coas pistas. Entendo que a xente que vive no monte necesita esas pistas, pero fai moito dano á natureza e á paisaxe. Na zona de Garazi realizáronse varios centos de quilómetros de camiño. É moi feo. O monte foi ferido e, talvez, non teña volta.

Levas case 40 anos no monte. Cambiaron tanto os carreiros como os carreiros?

Na década dos 70 apenas se vía xente no Norte. No sur, con todo, xa había grupos fortes que organizaban as saídas do domingo. Pero sempre ían a sitios determinados: Anbotora, Gorbea... Os montañeiros de Iparralde preferiron andar sós e en Hegoalde tamén é de todo.

Dise que os montañeses e os habitantes da rúa vemos a contorna de forma diferente. Que a paisaxe que pode ser admirable para o da rúa é absolutamente feo para o campesiño. As pradarías desposuídas de bosques son as máis apropiadas para el.

Exemplo diso son as pedras do mar. Como é ese nome para nós ao lugar máis bonito da contorna de Bidarrai? Necesita unha explicación dese tipo. É un lugar feo porque as ovellas poden caer...

“Non vou escribir máis sobre lugares descoñecidos de Euskal Herria” dicía en Argia hai quince anos.

Hai vinte anos que saquei as paraxes ocultas de Euskal Herria. En 1987, ninguén se atrevía a acudir a este tipo de recunchos. Hoxe celébrase unha romaría todos os domingos na cova da Dama de Anboto. A editorial quere sacar outro libro como este, pero eu non. Hai demasiada xente na montaña.

Como protexer a natureza?

É violento prohibir o acceso a certas paraxes. Non hai máis remedio. Deberemos delimitar zonas que sexan totalmente salvaxes. Creo que hai algo diso. Chámanse reservas integrais, unha en Larra, en Auñamendi.

Ben, non queren facer unha estación de esquí aí?

Si, alén... A min tamén me parece unha fermosa noticia.