Kiev ala Kyiv?
XIX. mendearen amaieran, ukrainera modernoaren arauak ezarri zirenean, haietako batek zioen hiriburuaren izena Київ zela ukraineraz, eta haren forma latinizatua, hau da, mendebaldeko herrialdeek erabili beharreko exonimoa Kyiv zela. Baina munduko txoko gehienetan normalean exonimoentzako ez dago arau edo irizpide garbirik, eta askotan kontrajarri egiten dira.
Ukraina, XIX. mendearen amaiera. Ukrainera modernoaren arauak ezarri zituzten. Herrialdea Errusiar Inperioaren menpe zegoen, baina politika inperial sozioekonomiko liberalei esker eta, mende luzez gerran eta gatazkan murgildua egon ondoren, tarte baketsua baliatuz, loraldi kultural eta ekonomikoa izan zuen herrialdeak. Lehen unibertsitatea sortu zen hiriburuan, baita lehen opera antzokia zabaldu ere. Telegrafoa, tranbia ea azpiegitura ugari lehenengoz iritsi ziren, eta testuinguru horretan arautu zuten hizkuntza. Arau horietako batek zioen hiriburuaren izena Київ zela ukraineraz, eta haren forma latinizatua, hau da, mendebaldeko herrialdeek erabili beharreko exonimoa Kyiv zela. Baina ukrainarren ahaleginak ez zuen emaitzarik izan eta atzerrian Kiev izena erabiltzen jarraitu zuten nagusiki, errusierazko Київ toponimoa jatorria duena. Batetik, Ukrainak ez zuen sekula estatu propiorik izan, eta errusiera edo poloniera nagusi ziren estatuen parte izan zen ordura arte. Bestetik, politika sozioekonomiko irekiez gain, gobernu inperialak errusifikazio zorrotza ezarri zien herrialdean bizi ziren ukrainar, poloniar eta judutarrei.
1917ko azaroaren 20an Ukrainako Errepublika aldarrikatu zuten, baina independentziak gutxi iraun zien ukrainarrei. 1920an sobietarrek hartu zuten herrialdea eta hurrengo sei hamarkadatan errusifikazio prozesua areagotu egin zen, Kiev exonimoaren erabilerarekin batera.
Euskaraz ere badugu inguruko toponimo nagusiak gureratzeko joera (Bordele, Madril, Bartzelona…), baina horretan nagusi italiarrak dira: Frantziako hiriburuari Parigi esaten diote, Frankfurt hiriari Francoforte…
1991n independentzia berreskuratuta, errusifikazio prozesua iraultzeko ahaleginei ekin zien gobernuak. 1995ean toponimoak latinezko alfabetora ekartzeko legeak ezarri zituzten, eta Kyiv hiriburuaren exonimo ofiziala zela berretsi. Baina kanpainak ez zuen arrakastarik izan, gatazka politikoek bultzada eman zioten arte. 2014ko Krimeako krisiaren eta Donbasseko gerraren ondoren ingelesez Kyiv-en erabilera asko hedatu zen. Eta, berriki, errusiarren inbasioaren ondorioz, hizkuntza gehiagotara ari da zabaltzen.
Nazio Batuen Erakundeak ingelesez eta gazteleraz Kyiv forma erabiltzea gomendatzen du, Espainiar Errege Akademiak Kiev-en alde egin arren. Baina NBEk berak frantsesez Kiev erabiltzeko proposamena egin du orain arte.
Exonimoei tiraka
Exonimoentzako ez dago arau edo irizpide garbirik, eta askotan kontrajarri egiten dira. Ohiturari eutsi behar zaio ala jatorria errespetatuz aldatu behar dira izenak? Idazteko moduari eman behar zaio lehentasuna ala ahoskerari? Alfabeto latinoa erabiltzen duten hizkuntza guztietan forma bera erabili behar da ala bakoitzak berera ekarri behar du?
Paris berdin idazten da frantsesez, ingelesez edo euskaraz, baina desberdin ahoskatzen da. Euskarazko Txina, gaztelerazko China eta italierazko Cina, aldiz, berdin ahoskatzen dira, berdin idazten ez diren arren. Gainera, nahiko urrun daude txinerazko jatorrizko ahoskeratik; Zhongguo edo Zhonghua litzateke fonetikoki gertuen dagoena.
Eta Txinan gaudela, nola esan behar diogu hiriburuari? Pekin ala Beijing? Peking izan zen luzaroan izen latinizatu nagusia eta hortik dator Pekin. Beijing jatorrizko ahoskeratik hurbilago dago eta, esaterako, ingelesez hori erabiltzen da. Hala ere, alemanieraz, errusieraz edo gazteleraz Pekin formari eusten zaio. Italiarrek, aldiz, Pechino esaten diote.
Euskaraz ere badugu inguruko toponimo nagusiak gureratzeko joera (Bordele, Madril, Bartzelona…), baina horretan nagusi italiarrak dira: Frantziako hiriburuari Parigi esaten diote, Frankfurt hiriari Francoforte…
Hala, irizpide garbi eta bateraturik ezean, Kyiv nagusituko da ala Kievek eutsiko dio? Alemaniak dozenaka exonimo izaten jarraituko du (Germany, Allemagne, Saksa, Niemcy, Tyskland…) ala jatorrizko Deustchland zabalduko da? Hungariari egunen batean Magyarorszag esango diogu? Edo, errazago, Finlandiari Suomi?
Zaragozako unibertsitateko ikerlari talde batek Castellets (Mequinensa, Zaragoza) aztarnategian ehortzitako 25 indibiduoren DNA aztertu dute, eta emaitzak Communications Biology aldizkarian argitaratu dituzte.
Brontze Aro amaierako komunitate horren familia egiturei buruzko... [+]
Nagyrev (Austro-hungariar Inperioa), 1911. Zsuzsanna Fazekas emagina hungariar herrixkara iritsi zen. Bere egitekoaz gain, medikuntza, kimika eta beste alor askotako oinarrizko ezagutzak zituenez, eta Nagyreven ez medikurik eta ez apaizik ez zegoenez, berehala eragin handia... [+]
Vichamako (Peru) aztarnategian, arkeologoek 3.800 urte inguruko estatuatxo berezi bat aurkitu berri dute. Caral zibilizazioaren azken arokoa da, eta bi apo irudikatzen ditu.
Aztarnategi bereko hainbat hormairuditan gosetea, lehortea eta, finean, ingurumen krisiari lotutako... [+]
Londres, 1940ko irailaren 7a. Hegazkin alemaniarrek hiria bonbardatu zuten, Britainiar Uharteen eraso masiboa abiatuta. Edo, bestela esanda, blitz-a hasi zen.1941eko maiatzera arte luzatu zen eta, amaitu zenean, britainiar lehen ministro Winston Churchillek “su artean... [+]
Bedale udalerrian (Yorkshire, Ingalaterra) altxor bikingo bat aurkitu zuten 2012an. Archaeometry aldizkarian argitaratu dutenez, berriki altxor horretako zilarrezko piezak aztertu dituzte. Zehazki, berunaren eta oligoelementuen isotopoak aztertuz, zilarraren jatorria zein den... [+]
Duisburg (Germaniako Erromatar Inperio Santua), 1569. Gerard De Kremer (1512-1594) geografo, matematikari eta kartografo flandriarrak, Gerardus Mercator izen latinizatuaz ezagunak, proiekzio kartografiko berri bat diseinatu zuen. Proiekzio mota zilindrikoa zen, ekuatorearekiko... [+]
1991n Alpeetako glaziar batean aurkitu zutenetik, hotzak hain ondo kontserbatutako Ötziren gorpuzkinak informazio iturri oparoa izan dira. Berriki Communications Biology aldizkarian aditzera eman dutenez, momia naturalaren kaxa torazikoa digitalki berregin dute, eta Homo... [+]
Mainz (Alemania), 1454. Johannes Gutenbergek eskala handian inprimatutako lehen liburua argitaratu zuen, Berrogeita bi lerroko Biblia izenez ezagutzen dena. Gutenbergek ez zuen inprenta asmatu; dakigula, Txinan, 1040an, Bi Shengek asmatu zuen inprimatzeko lehen makina... [+]
Ituren (Nafarroa), 1777. Erramun Joakin Sunbil (1755-1821) arotza Donamariako Joana Mari Ezpondarekin ezkondu zen. Ia 40 urte eman zituzten ezkonduta, Joana Mari 1806an hil zen arte. Eta tarte luze horretan, noizbait, Iturengo arotzak santu baten kobrezko estatua urtu omen zuen... [+]
Neumark-Nord (Alemania) aztarnategian 50 metro koadroko gune berezia topatu dute adituek, Science Advances aldizkarian adierazi dutenez. Bertan, neandertalek ehizatutako ugaztun handien hezurrak apurtzen zituzten –172 zaldi, orein eta bobidoren hezurrak topatu... [+]
Cervera de la Marenda (Ipar Katalunia), 1906. Herriko emakume garraiatzaileak lan baldintza eskasen aurka altxa ziren. Espainiako eta Frantziako estatuetako trenbideen zabalera desberdinak eraginda, garraiatzaileek Mediterraneoko kostaldetik zetozen zitrikoak tren batzuetatik... [+]
541. urtean izurriak Bizantziar Inperioa astindu zuen. Historian erregistratutako lehen pandemiatzat jotzen da, eta luzaroan historialariek uste izan dute Afrikako ipar-mendebaldean izan zuela jatorria.
Baina berriki The Journal of Interdisciplinary History aldizkarian... [+]
Anstey (Ingalaterra), 1779. Leicesterren kanpoaldeko herriko ehungintza fabrika batean, ugazabak Ned Ludd izeneko aprendizari errieta eta jipoia eman zizkion, ehungailua gaizki erabiltzen ari omen zelako. Haserre, Luddek mailu bat hartu eta bi makina hondatu... [+]
Kurdistanen, Burdin Aroko Kani Koter hilerriaren indusketa lanetan, nazioarteko arkeologo talde batek, beste hainbat objekturen artean, duela 4.700 urteko zeramikazko ontzi bat aurkitu berri du, barruan substantzia beltz bat zuena.
Sustantzia horri kohl deritzo... [+]
Guangzhou (Txina) 1925eko ekainaren 23a. 100.000 herritar inguru bildu ziren atzerriko potentzia inperialisten aurkako martxan. Maiatzaren 30ean britainiarrek hainbat manifestari hil zituzten Shangaiko protestaldi batean. Hildakoekiko elkartasunez Guangzhouko langileek greba... [+]