Tomatea, nobleentzako sagar pozoitsua
Italia, 1541. Pietro Andrea Mattioli mediku eta botanikariak lehenengoz aipatu zuen europar literaturan Solanum lycopersicum espezieko landarea eta bere fruitua, tomatea.
Italiara berenjena berri bat iritsi zela zioen, gorria edo urre kolorekoa zena, gatza, piperra eta olioa botata jan zitekeena. Pomo d’oro (egun, pomodoro) edo “urrezko sagarra” esan zioten italiarrek, baina Europako hizkuntza gehienetan landare horri aztekek eman zioten izena hartu zuten oinarri: nahuatl hizkuntzan tomatl esaten zioten eta hortik dator tomate hitza.
Lehen aipamen horretan Mattiolik tomatea jangarria zela iradoki arren, luzaroan, Europako toki gehienetan soilik ornamentaziorako landu zuten espeziea, pozoitsua omen zelako. John Gerard botanikari britainiarrak, esaterako, toxikoa zela idatzi zuen 1597an. Eta egia da Europan hainbat pertsona pozoitu zirela tomatea janda, gehienak nobleziako kideak, eta bateren bat ere hil egin zela ondorioz. Baina orduan ez zekiten zergatik, edo nolatan aztekak ez ziren pozoitzen, eta pozoiak zergatik eragiten zien bereziki aristokratei.
Esaterako, XVII. mendearen amaieran, Napolesen pizzaioloak ordura arteko pizza zuriei tomatea eransten hasi zirenean, kontsumitzaileak ez ziren intoxikatzen, tomatea opil lauaren gainean jartzen zelako, hau da, ez zelako zuzenean plater gainean kontsumitzen. Kontua da garai hartan herritar aberatsenek peltrezko platerak eta mahai tresnak erabili ohi zituztela otorduetan. Peltrea hainbat metalen aleazioa da, besteak beste, beruna. Tomatearen azidoen eraginez, platerek eta tresnek beruna askatzen zuten, eta horixe zen jankideak pozoitzen zituena, ez tomatea bera. XVIII. mendea amaitu baino lehen, toxikotasunaren eztabaida argituta, Encyclopaedia Britannicak jaso zuen tomatea “egunero kontsumitzeko” produktua zela.
Mende bat geroago, ordea, tomatearen kontsumoa gorantz ari zela, AEBetako inportatzaile batek beste eztabaida bat jarri zuen mahai gainean. Barazkien gaineko zerga altuak saihesteko asmoz, inportazio agirietan adierazi zuen tomatea fruta zela. Azkenean, zergak ordaindu behar izan zituen, AEBetako Auzitegi Gorenak tomatea barazkia zela epaitu zuelako. Baina egun auziak ez du oraindik erantzun garbirik: hizkera arruntean frutatzat jotzen da maiz; biologikoki fruitua da eta, zehazki, botanikan, baia bat da; historikoki baratzeko produktua da, barazkia, ortuaria; eta legalki ere barazkia edo berdura da leku gehienetan, XIX. mendean epaile estatubatuarrek erabaki bezala.
Ituren (Nafarroa), 1777. Erramun Joakin Sunbil (1755-1821) arotza Donamariako Joana Mari Ezpondarekin ezkondu zen. Ia 40 urte eman zituzten ezkonduta, Joana Mari 1806an hil zen arte. Eta tarte luze horretan, noizbait, Iturengo arotzak santu baten kobrezko estatua urtu omen zuen... [+]
Cervera de la Marenda (Ipar Katalunia), 1906. Herriko emakume garraiatzaileak lan baldintza eskasen aurka altxa ziren. Espainiako eta Frantziako estatuetako trenbideen zabalera desberdinak eraginda, garraiatzaileek Mediterraneoko kostaldetik zetozen zitrikoak tren batzuetatik... [+]
Neumark-Nord (Alemania) aztarnategian 50 metro koadroko gune berezia topatu dute adituek, Science Advances aldizkarian adierazi dutenez. Bertan, neandertalek ehizatutako ugaztun handien hezurrak apurtzen zituzten –172 zaldi, orein eta bobidoren hezurrak topatu... [+]
541. urtean izurriak Bizantziar Inperioa astindu zuen. Historian erregistratutako lehen pandemiatzat jotzen da, eta luzaroan historialariek uste izan dute Afrikako ipar-mendebaldean izan zuela jatorria.
Baina berriki The Journal of Interdisciplinary History aldizkarian... [+]
Anstey (Ingalaterra), 1779. Leicesterren kanpoaldeko herriko ehungintza fabrika batean, ugazabak Ned Ludd izeneko aprendizari errieta eta jipoia eman zizkion, ehungailua gaizki erabiltzen ari omen zelako. Haserre, Luddek mailu bat hartu eta bi makina hondatu... [+]
Kurdistanen, Burdin Aroko Kani Koter hilerriaren indusketa lanetan, nazioarteko arkeologo talde batek, beste hainbat objekturen artean, duela 4.700 urteko zeramikazko ontzi bat aurkitu berri du, barruan substantzia beltz bat zuena.
Sustantzia horri kohl deritzo... [+]
Guangzhou (Txina) 1925eko ekainaren 23a. 100.000 herritar inguru bildu ziren atzerriko potentzia inperialisten aurkako martxan. Maiatzaren 30ean britainiarrek hainbat manifestari hil zituzten Shangaiko protestaldi batean. Hildakoekiko elkartasunez Guangzhouko langileek greba... [+]
Donostia, 1960. Fermin Leizaola 16 urteko gazteak San Telmo Museoan zegoen Aranzadi Zientzia Elkarteko idazkaritzara jo zuen, bertako Espeleologia Sailean aritzeko prest.
Ez zen San Telmora egiten zuen lehen bisita izan; 1975eko ekainean Zeruko Argia-rekin... [+]
Ascension uhartea, 1725eko maiatzaren 5a. “Holandar ontziteriako komandantearen eta kapitainen aginduz, ni, Leendert Hasenbosch, uharte bakartu honetan lehorreratu naute, nire zorigaitzerako”.
Herbeheretar marinela, 1695ean Hagan jaioa, Ekialdeko... [+]
Qumrameko biribilkiek eta Itsaso Hileko Eskuizbribuek (K.a. III-K.o. I) judaismoaren eta kristautasunaren garapenari buruzko informazio eta interpretazio asko eragin ditu aurkitu zituztenetik. Berriki AA erabiltzen duen Enoch datazio sistemaren bidez, izkribu zaharrenak uste... [+]
Segovia (Espainia), duela 43.000 urte inguru. Neandertal batek hatza pigmentu gorritan busti eta puntu bat margotu zuen 25 cm inguruko harri baten erdian. Harria 2022an aurkitu zuten arkeologoek San Lazaro leizean, eta, analisi multiespektral xehea egin ondoren, puntu gorri... [+]
Austraiko Wels hirian, erromatar garaiko Ovilava kolonian, mila metro koadrotik gorako villa aberatsa industen hasi ziren 2023an, eta, berriki, K.o. II. mendeko hiru mosaiko aurkitu dituzte. Arduradunen esanetan, aurkikuntza horretan "bat egiten dute kalitate artistikoak,... [+]
Canfranc (Huesca, Espainia), 1940ko ekaina. Charles De Gaulle jenerala buru zuen Londresko Frantzia Askearen gobernuak erabaki baten berri eman zion Albert Le Lay Canfranceko nazioarteko tren geltokiko Frantziako aduanako arduradunari: bere postuan geratu behar zuen. Ez zirudien... [+]
Saint-Cloud (Frantzia), 1810eko apirilaren 1a. Napoleon enperadorea Maria Luisa Austriakoarekin ezkondu zen, eta eztei-tarta ikusgarria Marie-Antoine Carême (1784-1833) sukaldari ospetsuak egin zuen.
Baina Carême gorteko luxuetatik urrun jaio zen, Pariseko... [+]
Duela mende bat Perun aurkitutako momia baten aurpegiko tatuajeak aztertu berri dituzte. Emakumezko baten momia da eta 800 urte inguru ditu. Adituek ez dakite zer funtzio zuten tatuaje horiek, baina oso bereziak direla nabarmendu dute.
Batetik, aurpegiko... [+]