‘Bis Sextum’, egutegia doitzeko
Erroma, K.a. 46. Julio Zesarren aginduz, egutegi berria jarri zuten indarrean Erromatar Errepublikan. Berez, juliotar egutegia hurrengo urtean ezarriko zuten eta 46a trantsizio urtea izan zen, aurrez pilatutako desfase guztiak berdintzeko erabili zutena. Hala, urteak 445 egun izan zituen eta “juliotar urtea” edo “urte nahasia” esaten zaio.
Antzina, erromatar egutegiak 10 hilabete zituen, 304 egun. Horrela urte astronomikoarekin bat egiterik ez zegoenez, Plutarkoren arabera, Numa erregea izan zen urte amaieran beste bi hilabete erantsi zituena: urtarrila eta otsaila (orduan urtea martxoan hasten zen, Marte jainkoari eskainitako hilabetean). Urte naturaletik hurbilago baina oraindik urrun, Mercedonius izeneko hilabete komodina asmatu zuten desfaseak saihesteko. Kontua da baliabide hura, arrazoi astronomikoengatik baino gehiago, interes politiko eta ekonomikoetarako erabili zutela gehienbat; agintari bat karguan luzatzeko eta lehenago botatzeko, zergak lehenago kobratzeko… erabaki ohi zuten mercedoniusa sartzea ala ez. Komodinak ez zuen egutegia egokitu, gehiago desitxuratu baizik.
Anabasa hura zuzentzeko, Julio Zesarrek egiptoar astronomo, matematikari eta filosofo Sosigenes Alexandriakoaren egutegia erabili zuen. 365 eguneko urtea ezartzen zuen, ñabardura batekin: bazekiten urteak 365 egun eta ia 6 ordu irauten duela eta, horregatik, lau urtez behin egun bat gehituko zitzaion egutegi berriari. Zehazki, otsailaren 24a errepikatzea erabaki, hau da, martxoko kalenden aurreko seigarren eguna: ante diem sextum kalendas martias. Eguna errepikatzen zenez Bis Sextum esan zioten eta hortik dator “bisustu” hitza.
Neurri horri esker, juliotar egutegia luzaroan izan zen erabilgarria Europa osoan. Baina ez betiko. Urteak 365 egun, 5 ordu, 48 minutu eta 45,16 segundo ditu. Eta sei ordutara iristeko falta diren minutu gutxi horiek urtez urte pilatuz joan ziren. 1582rako egutegiak 10 egunetako aurrerapena pilatua zuen gutxi gorabehera. Horregatik, urte hartan, egun soberakin horiek jan eta, Gregorio XIII.a aita santuaren aginduz, gregoriar egutegia ezarri zen. Eta oraindik indarrean dagoen bisurteen araua jaso zuen: urte bat bisurtea da 4rekin zatigarria bada, salbu eta 100ekin zatigarria bada. Hala ere, 400ekin zatigarria denean, urte hori ere bisurtea da. Horrek esan nahi du mende bukaerako urteak –00 bukaera dutenak– ez direla bisurteak, salbu eta 400ekin zatigarriak badira.
Oraindik urteko 26,9 segunduko alde txiki bat dago, baina 3.000 urte inguru beharko dira egun bateko desfasea pilatzeko.
Rudolf Botha hizkuntzalari hegoafrikarrak hipotesi bat bota berri du Homo erectus-i buruz: espezieak ahozko komunikazio moduren bat garatu zuen duela milioi bat urte baino gehiago. Homo sapiens-a da, dakigunez, hitz egiteko gai den espezie bakarra eta, beraz, hortik... [+]
Böblingen, Germaniako Erromatar Inperio Santua, 1525eko maiatzaren 12a. Georg Truchsess von Waldburgek Wurtembergeko nekazari matxinatuak mendean hartu zituen. Handik hiru egunera, maiatzaren 15ean Filipe Hessekoak eta Saxoniako dukeak bat egin zuten errebelde turingiarrak... [+]
Washington (AEB), 1930eko ekainaren 17an. AEBetako Kongresuak Muga-Zergen Legea onartu zuen. Smoot-Hawley Legea ere esaten zaio Reed Smoot senatariak eta Willis Hawley diputatuak bultzatu zutelako.
Legeak 900 produktu ingururako inportazio zerga-mugak %40 eta %60 artean igo... [+]
Vienako Simmering auzoan kirol-zelai bat berritzeko lanetan ari zirela, 150 gorpu dituen hobi komuna topatu zuten 2024ko urrian. Erromatar legionarioak zirela ondorioztatu dute, eta K.o. 100 urte inguruan hil zirela. Edo, hobe esanda, hil zituztela.
Gorpuak edozein... [+]
Orain arte uste izan dugu Erdi Aroan eta inprenta zabaldu baino lehen liburuak kopiatzeaz arduratu zirenak gizonezkoak zirela, zehazki, monasterioetako monjeak.
Baina Bergengo (Norvegia) unibertsitateko ikerlari talde batek ondorioztatu du emakumeak ere kopista... [+]
Florentzia, 1886. Carlo Collodi Le avventure de Pinocchio eleberri ezagunaren egileak zera idatzi zuen pizzari buruz: “Labean txigortutako ogi orea, gainean eskura dagoen edozer gauzaz egindako saltsa duena”. Pizza hark “zikinkeria konplexu tankera” zuela... [+]
Lineal A duela 4.800-4.500 urte erabilitako idazkera minoikoa da. Berriki, Kretako Knossos jauregi ezagunean, bolizko objektu berezi bat aurkitu dute, ziurrenik zeremonia-zetro gisa erabiliko zutena. Objektuak bi idazkun ditu; bata, kirtenean, laburragoa da eta aurkitutako... [+]
Londres, 1944. Dorothy izeneko emakume bati argazkiak atera zizkioten Waterloo zubian soldatze lanak egiten ari zela. Dorothyri buruz izena beste daturik ez daukagu, baina duela hamar urte arte hori ere ez genekien. Argazki sorta 2015ean topatu zuen Christine Wall... [+]
Bilbo, 1954. Hiriko Alfer eta Gaizkileen Auzitegia homosexualen aurka jazartzen hasi zen, erregimen frankistak izen bereko legea (Ley de Vagos y Maleantes, 1933) espresuki horretarako egokitu ondoren. Frankismoak homosexualen aurka egiten zuen lehenago ere, eta 1970ean legea... [+]
Japonia, XV. mendea. Espioitzan eta hilketa ezkutuetan espezializatutako eliteko talde militarra sortu zen. Edo horixe uste du behintzat Stephen Turnbull historialari britainiarrak. Beste aditu batzuen ustez, askoz lehenago sortu ziren ninjak, duela 2.300-2.500 urte inguru. Eta... [+]
Eskultura grekoerromatarrek bere garaian zuten itxurak ez du zerikusirik gaurkoarekin. Erabilitako materiala ez zuten bistan uzten. Orain badakigu kolore biziz margotzen zituztela eta jantziak eta apaingarriak ere eransten zizkietela. Bada, Cecilie Brøns Harvard... [+]
Chão de Lamas-eko zilarrezko objektu sorta 1913an topatu zuten Coimbran (Portugal). Objektu horien artean zeltiar jatorriko zilarrezko bi ilargi zeuden. Bi ilargiak apaingarri hutsak zirela uste izan dute orain arte. Baina, berriki, adituek ilargietan egin zituzten motibo... [+]
Hertfordshire (Ingalaterra), 1543. Henrike VIII.a erregearen eta Ana Bolenaren alaba Elisabet hil omen zen Hatfield jauregian, 10 urte besterik ez zituela, sukarrak jota hainbat aste eman ondoren. Kat Ashley eta Thomas Parry zaintzaileek, izututa, irtenbide bitxia topatu omen... [+]
Luxorren, Erregeen Haranetik gertu, hilobi garrantzitsu baten sarrera eta pasabide nagusia aurkitu zituzten 2022an. Orain, alabastrozko objektu batean Tutmosis II.aren kartutxoa topatu dute (irudian). Horrek esan nahi du hilobi hori XVIII. dinastiako faraoiarena... [+]
AEB, 1900eko azaroaren 6a. William McKinley (1843-1901) bigarrenez aukeratu zuten AEBetako presidente. Berriki, Donald Trump ere bigarrenez presidente aukeratu ondoren, McKinleyrekiko miresmen garbia agertu du.
Horregatik, AEBetako mendirik altuenari ofizialki berriro... [+]