"Izquierda Republicanakoa, Nafarroako Fronte Popularreko politikaren buruzagi nagusietako bat zen, oso bereziki Tuterako barrutikoa. Mitin ugaritan hartu zuen parte, kontzeptu disolbatzaileak erabili, klase sozialen arteko gorrotoa sutu eta masak biolentziara eramanez”. Modu horretan deskribatu zuen Juan Hidalgo instrukzio epaileak 1937ko martxoan Aquiles Cuadra De Miguel; eta hitz horiek norabide bat eta bakarra erakutsi zioten haren kontrako gerra kontseilua eraman zuen tribunalari: 1939ko urriaren 19an fusilatu zuten Iruñean, goizeko seietako kanpaiak jotzean.

Baina heriotza ezkiletara ohituta zeuden jadanik Iruñean, Erriberan eta Nafarroa osoan, errekete eta falangistek erretagoardian egindako basakerien ondorioz. Hala ere, Tuterako alkate ohiaren kasuak agerian utzi zuen inor ez zela salbu erregimen diktatorial berriaren atzaparretatik, nahiz eta itzal handiko frankisten babesa eduki. Ricardo Urrizolak Consejo de Guerra. Injusticia militar en Navarra 1936-1940 liburuan (Txalaparta, 2017) xehatu du Aquiles Cuadraren espedientea, orain arte Nafarroako Komandantzia Militarrean gordea. Kargu garrantzitsuak zituzten pertsonen bere aldeko gutunak aurkitu ditu, baita errugabetze frogak eta oinarrizko akats judizialen gorabeherak ere. Eta hala ere heriotzara kondenatu zuten.

Espediente horrek urrea balio du, frankismoko justiziari egiazko bisaia estalgabetzeaz gain, Erriberan ezkertiar eta errepublikarren mugimendu sendo bat bazegoela iradokitzen baitu lerro artean, gerra zibil hari buruzko historia liburuetan eta kontakizunetan askotan ahaztu izan dena. 1936ko uztailaren 18ko arratsaldean, Tuterako Foru Plazan izan baitzen oraindik Corellatik joandako falangistei aurre egiten saiatu zenik, horien artean Aquiles Cuadra.

Alkate errepublikarra

Aquiles gazteak oso azkar hasi zuen karrera politikoa. Ideia aurrerazale eta laikoak familiatik zetozkion. Haren aitona liberala zen –XIX. mendean iritsi zen Tuterara, San Adriango markesaren jauregi eta lurrak administratzeko– eta aitak, Ruperto Cuadra abokatu ezagunak, pentsaera progresista hori heredatu zuen: hezkuntza publikoaren aldekoa, aurrezki kutxaren sustatzailea, eta Tuterako Alderdi Errepublikar Autonomoaren sortzailea izan zen.

Aquilesek aitaren pausoei jarraituko die, bai zuzenbidearen munduan bai politikarenean, eta Erriberan errepublikarren erreferentzia bihurtuko da bizkor. Espainiako Bigarren Errepublika iristearekin batera, Alderdi Errepublikar Erradikal Sozialistaren adar bat sortzen lagundu zuen Nafarroan –ondoren Izquierda Republicanan baturik– eta nekazal erreforma aurrera ateratzeko eginahalak egin zituen.

Nafarroako landa eremuan desberdintasun sozial handiak zeuden kazikeek urte askoan pilatutako boterearen ondorioz. Tuteran ere (11.000 biztanle) nekazaritzako jornalariak ziren herritar ugari –1930eko hautets zentsuaren %37– eta lurjabe handi gutxi batzuek osatzen zuten hiriko oligarkia. Ebroko bazter horietan eskolarik apenas zegoenez, irakasleek soilik haur “egokienak” aukeratu eta matrikulatzen zituzten, kronika lokaletan irakur daitekeenez. Hala, jornalarien ia erdiak ez zekien idazten ezta irakurtzen ere, eta analfabetoen portzentajea Nafarroan baino altuagoa zen Tuteran. Ez da harritzekoa beraz, lur banaketa justuago baten aldeko aldarrikapenek indar handia izatea.

1931n ezkertiarren blokeak aisa irabazi zituen hauteskundeak Erriberako hiriburuan, Aquiles Cuadra ordezkari nagusietakoa zela. Hoy astekariko lerro buruetan boz horien izaera plebiszitarioa kausitu dezakegu: “Errepublika ala Monarkia? Tuterak erabaki du: Errepublika!”. Abokatuak berak zuzentzen zuen magazina, eta bere bidez erregimen aldaketa bultzatu zuten Erriberan. Cuadra 1932tik 1934ra izan zen Tuterako alkate, eta ondoren zinegotzi karguan segi zuen 1936an faxistek kolpea eman arte. Tartean egokitu zitzaion Lizarrako Estatutuaren gai korapilatsua eztabaidatu eta bozkatzea –beste nafar politikari askok bezala, azkenean aldeko jarrera erakutsi zuen–.

Erribera ezberdina zen

1934ko urrian Espainiako Estatuan piztutako iraultza sozialistak porrot egin zuen eta errepresioa Nafarroan ere nabaritu zen –Ezkabako gotorlekua kartzela gisa erabiltzen hasi ziren lehen aldiz–. Aitzitik, kinka larri horrek eragin zuen 1936ko otsaileko hauteskundeetan ezkertiar sektore anitzak batzea “Fronte Popularra” koalizioan. Hauteskunde egunaren bezperan Tuterako Cervantes antzokiak 2.500 lagun bildu zituen, eta denei hitz egiten, María Luisa Domingo, Jesús Monzón buruzagi komunista, Ramón Bengaray sindikalista eta Aquiles Cuadra hautagaiak ikus ditzakegu; tuterarrak herri lurrak eta korralizak defendatu zituen irmo. Baina halako ekitaldietan parte hartzea garesti ordainduko zuen geroago.

Fronte Popularraren garaipena aitzakia paregabea izan zen eskuindar erreakzionarioentzat, aspalditik prestatzen ari ziren altxamenduari ekiteko.Emilio Mola jeneral kolpistak Nafarroan ezarri zuen konspirazioaren kanpamendua, armetan ziren milizia katolikoen lurraldean: “Errekete karlistak era modernoan ekipaturiko ejertzitoa dira, hortzetaraino armaturik. (…) Tropa horiekin, Nafarroa faxisten terrorearen azpian eroriko da”, iragarri zuen Madrilgo prentsa obreroak.

Baina Erribera ezberdina zen, “zenbait injustizia sozialen ondorioz”, Antonio Lizarza erreketeen buruak berak aitortu zuenez. Horregatik, eskualdean ia mila txapelgorri mobilizatuta egon arren, falangistek esku hartze handiagoa izan zuten Tuterako merindadean 1936ko uda odoltsuan.

Espainol txarrak

Uztailaren 18ko arratsaldean, Corellatik joandako falangistak tiroka hartu zituzten Tuterako Foruen Plazan bildutako errepublikarrek. Ordu gutxira, ordea, guardia zibilen komandante batek Diario de Navarra-ren inprentatik ateratako gerra bandoa irakurri zuen linterna batzuen pean eta errepresio faxista Erribera osoan zabaldu zen hurrengo egunetan. Fernando Mikelarena historialariak Navarra. De la esperanza al terror liburutik datu ikaragarriak ditu erauzita: Lodosan 133 lagun hil zituzten, Mendavian 99, Azkoienen 89, Corellan 87, Sartagudan 84… eta Tuteran 64 pertsona. Horietako asko Tuterako kartzelatik aterarazi zituzten eta besterik gabe fusilatu –bertan giltzapetuta zeuden 640 presotik %40 hil zuten–. Nafarroan aspaldi ari dira informazio hori guztia eguneratzen, bai Memoriaren Dokumentazio Zentroan bai bestelako ikerketen bidez, eta zifrak are beldurgarriagoak direla dirudi.

Terrore horrekin bat egiten ez zuen oro traidoretzat hartzen zen: “Badaude etengabe kritika eta zurrumurrua zabaltzen duten gizonak. Beharrezkoa da espainol txar horiek bakarrik uztea, euren konpainiak kutsatu egiten baitu”, zioen Falange de Tudela egunkariak. Errepresioa noraino iritsi zen neurtzeko moduko dokumentu bat eskuratu du berrikitan Tuterako Udalak: 1936ko abuztuaren 14an udalerritik kanporatutako familien edo “jendailaren” zerrenda. Pérez-Nievas sendiak zeukan, gerra zibilari buruzko beste hainbat paperekin batera, eta orain digitalizatu egingo dute udal artxiboan gordetzeko.

Emilio Majueloren aburuz, Tuteran gizarte sare zabala eta mobilizazio politiko handia zegoen, baina hori guztia “desegin” egin zuten hilabete gutxian, eta horrek hamarkada askotan markatu zuen hiria: “Belaunaldi oso baten bizitza hondoratu zuten eta urtetan ezagutu dugun hiri triste, kamuts, ahazkor eta otzana bihurtu zen”, azaldu zuen NUPeko historialariak 1936ko Gerraren karira antolatutako hitzaldi batean. Jose Mari Esparza editoreak ere nabarmendu izan du gerrak Erriberan sorturiko arrakala, euskal-nafar izaera defendatzen zutenak “bide bazterrean edo erbestean” amaitu zutelako.

Iruñetik Sevillara ezkutuan

Aquiles Cuadrak segituan ikusi zuen kolpe militarraren porrotak gerra ekarriko zuela eta faxistek ez zutela gupidarik izango erretagoardian geratu zirenekin. Uztailaren 18ko arratsalde hartan Tuterako guardia zibilen arduradunekin hitz egin zuen eta jabetu zen hauek ere altxatuen alde jarriko zirela aukera izan orduko. Gaua ez zuen etxean igaro: Manuel Ucar adiskideak eta bere semeak lagunduta ihes egin zuen ordu txikitan alkate ohiak. Hauek Fontellasko hobi komun batean amaitu zuten lau hilabete geroago.

Alfarora joan zen lehenik, eta gero Gasteizera –Arabako goarnizio militarra oraindik ez baitzen kalera atera–. Lagunen etxeetan ezkutatuz Espainiako Estatu guztia gurutzatzea zuen helburu abokatuak, Gibraltarrera iritsi eta handik Londresera pasatu ondoren “Errepublikaren zerbitzura jartzeko”, bere biografia landu duen Enrique Cuadra ilobaren arabera.

Hala, Miranda Ebrora egiten du, ondoren Leonen egongo da denbora batez hainbat ostatutan, Medina del Campon ere bai, eta azkenik, 1936ko abenduan Sevillara iritsiko da. Andaluziako hirian, pilota partidu bat zuhurki ikusten ari omen zela apaiz batek ezagutu eta salatuta atzemango dute. Atxilo hartu arteko denbora tarte horretan, bere gurasoak eta arreba preso eduki zituzten, frankisten pertsekuzio goseak iheslariaren senideak ere kolpatzen baitzituen sarri.

“Masa errepublikarren caudilloa”

Atxilotua izan eta hilabetera, jadanik Iruñeko kartzelan zela, justizia militarrak espedientea ireki zion. Tuteran falangisten kontrako erasoa antolatzea egozten zioten Cuadrari. Hiri horretako guardia zibilaren komandanteak eta Acción Ciudadana miliziako zuzendaritza batzordeak txosten bana idatzi zuten hitz oso gogorrekin. “Bizitza laikoa eta immorala”, “propagandista”, “masa errepublikarraren caudilloa”... Berari botatzen zioten Erribera errepublikarra izatearen kulpa: “Esan liteke Tuterako distrituan ezkertiarrek erakutsitako nagusitasun eta jarrera Cuadra jaunaren eragin eta predikazioagatik izan zela”.

Aquiles Cuadrak bere kontrako akusazio zehatzak alboratu zituen kartzelatik egindako deklarazioetan. Hala, adierazi zuen altxamenduaren egunean ez zituela “masak zirikatu”, eta ez zuela zerikusirik izan Tuterako guardia zibilen burua tokiz aldatzearekin edo 1936ko martxoaren 6an ezkertiar talde batek Nafarroako Diputazioa asaltatu izanarekin. Baina instrukzio epaileak ez zion kasu zipitzik egin eta “matxinada militarra” delituagatik prozesatu zuen. Abokatua saiatu zen delitu horiek ezeztatzen: gerra bandoa geroagokoa zela, Tuterako epaitegiko auzian ez dela bere izenik ageri… alferrik. “1936ko uztailaren 18ko egun historikoan ejertzito gloriosoak beregain hartu zuen Espainiako botere legitimo bakarraren kontra altxa zen armetan”, sententziatu zuen Burgoseko fiskalak.

1937ko azaroaren 10ean egin zen bere kontrako gerra kontseilua. Egun hartan, Nafarroako pertsonaia ezagunek deklaratu zuten Cuadraren alde, esanez “ordenakoa” eta “biolentziatik urrundutakoa” zela. Tartean ziren Mola jeneralaren idazkari José María Iribarren edo Tomás Domínguez Rodeznoko kondea –Nafarroako karlisten buruzagia–. Zigorra esperotakoa izan zen ordea, eta tramite akats batengatik gerra kontseilua berriz errepikatu behar izan bazuten ere, Aquiles Cuadraren patua jadanik idatzita zeukaten: heriotza.

Heriotzaren zain

1938ko urtarrilaren 19an sinatu zuen behin betiko zigorra tribunalak, baina ia bi urte egon zen kartzelan exekuzioaren zain. Zergatik? Ricardo Urrizolak bere liburuan iradoki duenez Rodeznoko kondeak esku-hartu zuen, ordurako Justizia ministro baitzen. Baina 1939an Francok bere gobernua birmoldatzean Esteban Bilbao Eguia jarri zuen kargu horretan, eta auditoreak zigorra betearazteko agindua jaso zuen berehala.

Kartzelan, heriotzarekin zuen hitzordu krudelaren itxaronaldian, hainbat pertsona esanguratsurekin egon zen Cuadra. Javier Ciga margolari nafarrarekin ziega konpartitu zuen eta arkatzez egindako bere erretratu bat utzi zuen oroimenerako. Pello Irujo EAE-ANVko politikariaren lagun ere egin zen; honek gerora esan izan zuenez, Nafarroa Euskal Herrian salbatuko zela aitortu omen zion abokatu tuterarrak, “gerra amaitzen den moduan amaitzen dela ere”.

1939ko urriaren 18a, Iruñeko kartzela. Epaileak sententzia sinatzeko eskatuko dio Aquiles Cuadrari. Honek uko egingo dio. Biharamunean hilko dute zitadelako larrialditarako atetik gertu. Lekukoek diote espetxeko presoetako askok negarrez entzun zituztela detonazioak. Sei hilabete ziren gerra amaitu zela.

Tuterako udaletxeko aurrealdean plaka batek herri hartan frankistek fusilatutako 19 kargu publikoak gogorarazten ditu gaur egun, “ez daitezen isiltasunean eta ahanzturan hil”. Hor dago Aquiles Cuadra De Miguelen izena.