Gaztainekin batera dator udazkena. Azken gehienetan bezala, gaua eguna baino, iluna argia baino luzeagoa den urte-sasoi bakarra. Zikloek agintzen duten bizimodua egiten dugu. Umetako oroitzapen eder bat badut horri lotua: neguan galtza luzeak eta udan galtza motzak erabiltzen genituen, hamabi urtera arte, orduan urte osoan luzeak janzteko baimena genuen, “handi” sentitzen ginen. Baina negua eta uda arteko muga ez zen garbia eta eguraldiak erabakitzen zuen... Ez ziren berehalakoan iritsi hamabi urteak!
Udazkenarekin askaria egitera etxeko babesera biltzeko garaia etorriko da. Giroak aginduko du hori ere. Landareetan bezala. Aldian aldiko eguraldiak aurreratu edo atzeratuko ditu landareen lanak ere, kimua noiz ernatu, lorea noiz ireki...
Honi lotutako istorio polit bat bada Nafarroa hegoaldean. Javier Irigarai Imaz ingeniariak (Iruñea, 1935), Estado actual de la onomástica botánica en Navarra lanean –Fontes Linguae Vasconum aldizkarian zatika argitaratua–, herri mordo batean jaso zuen landare bati ematen zaion izen bitxi bat: kitameriendas. Lezaunen, Iruñelan, Deierriko Ibirikun, Olletan, Soltxagan eta Genben behintzat jaso zuen. Pierdemeriendas izena, berriz, Muniainen. Crocus nudiflorus da landare hori.
Nik jakin ahal izan dudan neurrian, azafraiarekin (Crocus sativa) duen antz izugarriagatik, beste hizkuntzetan hari lotutako izena du: azafrán loco (Esp.), safrá bord (Cat.), safran á fleurs nues (Fr.), zafferano autumnale (It.). Enrique Sánchez-Mongek kitamerindasi euskaraz “azafraia zangarra” deitzen zaiola jasoa du argitalpenen batetik; lastima da nondik hartua duen ez esatea. Galegoz eta portugesez soilik lotzen zaio askariari izena: tollameriendas edo tollemeriendas. Nafarroa erdialdea eta Atlantikoari muturra ematen dioten haien artean zer lotura ote dago?
Kitameriendasa iraila edo urria aldera loratzen da (“bertako lanak amaitu eta berehala loratzen da larrainean” diote Olletan). Lore ubela irekitakoan haurrei ez omen zitzaien gehiago askaririk ematen. Ea umea, laster ilunbista da eta etxera!
Lezaunen engañapastores ere deitzen diote. Zergatik ote?
Iraultza Txikien Akanpada egin dute Artean abuztuaren 25etik 29ra bitartean. Bertan izandako hainbat hitzaldiren artean, sendabelarren sekretuak partekatu ditu entzuleekin Garbiñe Larreak.
Jakintza eta jario harrigarria erakutsiz, “bide bazterretan” aurkitu... [+]
Emaitza oso kezkagarriak jasotzen ditu Ekologistak Martxanek aurkezturiko txostenak. Espainiako Estatuan komertzializatutako 2.711 elikagai aztertu dituzte eta %34ak plagiziden arrastoak ditu, tartean debekatutako substantziak. Frutak eta barazkiak bakarrik hartzen baditugu... [+]
Euskal Herrian bertakotzat dugun baratzegintza eredua produktu historiko modernoa da guztiz. Oraintxe landatuak izango dituzten Ezpeletako, Ibarrako eta Gernikako piperrak; Tolosako babarrunak; Arabako patata; edo Duzunaritzeko arto gorria; guztiak dira 1492tik Amerikako... [+]
Datorren uztailean izango al dugu lanik? Izango al dugu labore uzta biltzeko lanik? Gure aldean, etorkizuna planifikatzeko eta antolatzeko gaitasun handia dute landareek; ia landare guztiek. Bere zikloa biziko den tokian gertatuko diren gorabeheretara egokitua izango da... [+]
Omiasainduz fruitu guztiak sartuak” dio esaerak. Mandio bete sagar, kuia eta kiwi da geurean (Malus domestica, Cucurbita maxima eta Actinidia chinensis). Beste asko bete arto (Zea mays) izango dira; edo bete babarrun (Phaseolus vulgaris); patata (Solanum tuberosum), tipula... [+]
Baratzerik ba al duzu? Umetan etxean ezagutu ditudan bi baratzeek murria zuten, horma, alegia. Batek buelta osoan, alde bakarrean besteak. Murriak ondo erabilita, baratzeak mesede galanta izango du. Babesgunea sortuko du: komeni den tokian itzala egiteko jarriko da, edo haize... [+]
Getxoko Itzulbaltzetan abuztuaren 12an udaltzainek baserritar bati barazkiak errekisatu izana salatzeko egin dute protesta Uribeko Kostako Agroasanbladak deituta.
Arratsalde honek ematen didan oihartzuna baliatu nahi dut esan eta irakurlea jakinaren gainean jartzeko: urteko egun luzeenak joan dira eta gaua luzatzen eta egun argia laburtzen hasi da. Honek ondorio latzak izango ditu landareengan, eta sahieska guregan.
Hasi berria dugun eta... [+]
Landagailuarekin zuloa egin eta landarea sartu. Aurtengo udara berotuko duen minaren piperminak (Capsicum annuum) landatuta daude. Pentsatze hutsarekin hortzak izerditan jarri zaizkit.
Gure herrian Oria ibaia errio bihurtzen da, eta bere alde batera zein besterako... [+]
Gorritik ekiten dio sasoi berriari laharrak, Rubus fruticosus eta Rubus ulmifolius. Zurtoin gorrian kimu eta hosto berriak gorri-gorriak dira, laster berdetuko badira ere. Udazkenean, hotzak azala erretzen dionean ere, hostoak gorritu egingo dira. Gurienean gorri, eta zahar... [+]
Uzta gehienak burutu dira. Landareen zikloaren amaiera hazia da, beste landare berri baten zikloari hasiera emango diona, alegia. Uzta ganbararatzen dugunean fruituak edo haziak jaso ohi ditugu, eta bietatik jango dugu negua berotzeko. Landareak ikaragarrizko indarrak bideratu... [+]
Baratxuria, Allium sativum, sekula ez da falta gure sukaldean. Lehortutako buru-sorta zintzilik urte osoan, eta berria lehen sei hilabeteetan. Etxetik baratzerako bidea hartzen ari dira orain baratxuri buruak eta aleak, ereintza sasoia. Gero ere, ereintza garaitik kanpora,... [+]
Baratxuriaren sasoia hemen da. Baratxuria ereiteko sasoia. Bere uztarena geroago izango da, eta hura buruan ekin behar lanari. Burua buruan, baratxuriarena zeurean. Baina denok ez dugu baratxuriaren burua helburu. Gero eta maizago ikusten da baratzeetan berdetarako ereindako... [+]
Beldurkundea ez, baina begirune eta lotsa arteko zerbaiten punttu batekin erantzuten dut, gero eta maizago, landareetan ia edozer galdetzen didanari. Eta punttu hori gero eta handiagoa da.
Berdantza-bart galdetu zidan batek ea tomatea (Solanum lycopersicum) noiz erein behar... [+]