Mikel Atxaga izan da hitzordura iristen lehena. Bera izan zen, halaber, mahaiaren inguruan bildu ditugunen artean, Zeruko ARGIAn idatzi zuen lehena, gizakia Ilargira iritsi eta handik gutxira. Astekarian eman zituen azken urteetan, besteak beste, Elixabete Garmendia izan zuen lagun. Elixabeteren belaunaldiari, aldiz, Josu Landa, Pello Zubiria eta gainerako argieroek eman zioten erreleboa. Lauak bildu eta kontu-kontari hasi dira. Nabari da komunikazioan jarduten dutela.

ELIXABETE GARMENDIA. Mugimendu handiko garaia izan zen 60koa: 59an ETAren sorrera, ikastolen hasiera, euskara batua finkatzen hasi zen eta alfabetatze mugimendua. Garai hartaz lau titulu horiek ateratzen zaizkit.

MIKEL ATXAGA. Elizan, liturgia latinetik euskaraz egitera iragan zen garai hartan eta horrek eragin handia izan zuen euskal kulturaren garapenean.

PELLO ZUBIRIA. Historiara begiratuz, aitzindari batzuek sekulako lana egin zutela ikusten da eta nukleo batzuetan zenbait pertsona asko mugitu zirela. Ni, aldiz, Usurbilgo Aginaga auzoan jaio nintzen eta gerra ondorengo egoeran bizi ginen. Gure aitak bai, baina txikitan guk ikurrina zer zen ez genekien: gorria, zuria eta berdea zela bai, baina ez askoz gehiago. Arantzazura joan arte nik ez nuen ikurrin bat ikusi, inor ez zen ausartu guri ikurrinik marrazten. ETAren sorreraz guk 68an-edo jakingo genuen, etxeko paretan ETAren pintaketa egin zutenean eta Guardia Zibilak ohartarazita berehala zuritu genuenean.

JOSU LANDA. Ni 60an jaio nintzen eta, beraz, ez nuen garai hura ezagutu eta gainera 15-16 urte arte ez nintzen murgildu euskara eta kontzientzia politikoaren arloan. Guk garai haren herentzia jaso genuen eta alde horretatik orduan ibilitakoei esker ona adierazi besterik ez.

M. ATXAGA. Ni 36ko Gerraren aurretik jaioa naiz eta 50. urtera arte hemen ez zen euskaraz ezer argitaratu, dena kanpoan egiten zen. 60etan poz handia da ikustea gazteak abertzale eta euskaltzale datozela. Zulotik atera ginen eta 70eko hamarkadan urrats handiak eman ziren: ikastolak, gazteriaren mugimendua, ETA… guretzat sekulako indar berritzea zen.

J. LANDA. Garai hartako katakonbetako giroa ere azpimarratuko nuke, auto-zentsura. Gogoan dut etxean gurasoek telefonoa hartzean «bai?» espainolez esateko agintzen ziguten. Besteenganako errespetuz telefonoa beti espainolez hartu behar zen, nahiz eta gero euskaraz jarraitu.

M. ATXAGA. Euskal prentsa ere 60ko hamarkadan hasi zen, Zeruko ARGIArekin.

PELLO ZUBIRIA. Nik Zeruko ARGIA ezagutu nuen Orioko gure izebak txerri janetarako patata azal lehorrekin bidaltzen zuen otarra haren orriekin estaltzen zuelako. Gerra aurreko giroko gauzak eta Joxe Azurmendi edo Carlos Santamariak idatzitakoak elkartzen ziren han.

E. GARMENDIA. Kontraesan hori bizi zen, bai, katakonbetako giroa batetik, eta bestetik sekulako ausardia. Nik hori guztia ikaragarrizko harrotasunez bizi izan nuen.

J. LANDA. Historiara jotzean egoerak handitzeko joera izaten da beti Elixabete, eta ausardia baldin bazen gutxi batzuena bakarrik zen.

P. ZUBIRIA. Ahaztu nahi dugun fenomenoa ere bazen herrietan: sistemarekin kolaboratzen zutenak, baita salatari lanak eginez ere. Herri askotan orain dela gutxi arte esaten zen, "kontuz, horiek karlistak dituk eta". Horren ondorioz, jende asko joan izan da kartzelara eta garai batean salatarien zama handia zen.

M. ATXAGA. Nik Aizarnan eta Usurbilen [apaiz zegoela] norbait gorde behar nuenean, nahiz eta han familia oso lagunak izan, ez nintzen ausartzen inora eramaten eta nik gorde behar izaten nuen. Aizarnan ere hamaika urte egin nituen, eta han jende askok zituen isunak eta zigorrak, baina inor ez zen ausartzen ezer kontatzera, edo kexatzera, nahiz eta jakin ni frankismoaren aurkako porrokatua nintzela.

E. GARMENDIA. Garzonen eta Del Olmoren jazarpenek erakutsi didate euskal kultur munduaren garrantziaz. Barrutik ikusita, aldiz, gruyere gaztaren itxura ematen dit euskal kulturak, dena zuloz josia, ahula. Egitura bat eta gutxieneko bat badugu, ohetik jaiki eta ohera joan arte euskaraz bizi gaitezke, baina gero Donostiako Zinemaldia Alakanten ere izan zitekeen berdin-berdin. Dena den, ikaragarrizko jauzia eman da: guk Zeruko ARGIAn nola idazten genuen eta gaur egun Berrian nola idazten den… jauzia itzela da. Burtsako kronikak ikusi besterik ez dago.

J. LANDA. Lehenengo balorazioa da izugarri aurreratu dela, ez denean berdin, baina gauza askotan bai. Horrekin batera, euskal kulturaren eragileak edo industria gero eta bilduago daude, ez-demokratizazio prozesu bat eman da. Egiturak izugarri indartu dira, baina aldi berean, jendea gero eta gehiago futitzen da gauzetaz. Egitekoak egituretan delegatzen ditu jendeak: erakunde politikoak, alderdiak, hedabideen enpresak, argitaletxeak eta abar. Partehartze kontuetan izugarri atzera egin dugu, hori da nire pertzepzio nagusia.

P. ZUBIRIA. Euskararen munduak badu orain halako garrantzi bat, baina mundu hori ez da gurutzatzen erdararen munduarekin. Euskal kulturan bagara zer, baina gero halako klitxe bat jartzen dizute eta kito. Hori gertatu da Egunkariaren auzian »niretzat dramatikoa eta oraindik ere itxita egotea onartzen ez dudana», inork ez du begiratu Torrealdaik, Iñaki Uriak edo nik, esate baterako, idatzi duguna. Jartzen dizute klitxe bat eta ez dakit nor presionatzeko edo nor izorratzeko kolpea ematen dute. Baina horrek ez du zerikusirik hor dagoen lerro editorialekin, ez egileek dituzten ideiekin… Lehen ez gintuzten ikusten eta orain bai, baina ez gaituzte ezagutzen, segitzen, itzultzen… inondik inora. Atzerrikoentzat idazle bakarra dugu, Atxaga, gainerakoak ez dira existitzen. Zuk gaztaren simila erabili duzu Elixabete, nik beste bat jarriko nuke: urte batzuetan koska bat pasatu genuen eta orain ordeka aldian gaude, aurrera nola egin edo gaztaren zuloa nola tapatu asmatu ezinik. Agian denbora kontua ere bada.

M. ATXAGA. Ez dago ukatzerik sekulako jauzia eman dela, baina itsaso zabalean uharte txiki bat izaten jarraitzen dugu. Ikastolak baziren arren, oso jende gutxik onartzen zuen euskara eskoletan sartzea eta berdin beste arlo askotan ere, esate baterako kazetaritzan. Javier Aranbururen datuetan, Hegoaldean 215 kazetari zeuden idatzizko komunikabideetan eta horietatik hamarrek bakarrik zekien euskaraz. Emandako jauzia itzela izanda ere, noiz nahi olatu harro batek irents dezakeen uharte txikia izaten jarraitzen dugu.

P. ZUBIRIA. Josuk analisi zorrotza egin du partehartzeari buruz eta nik, autokritika eginez, esango nuke ez ote zaigun gertatzen sarri seme-alabekin gertatzen zaiguna; hau da, guk egin ditugu zenbait gauza eta gero seme-alaben ingurura begiratzen dugu ea zer dagoen, ahaztuz mundua gaztez betea dagoela. Ez da erraza gure ingurura begiratzea eta lanean ari den jendeaz ohartzea, baina ahalegin hori egin beharra dago.

J. LANDA. Ibilbide handia egin da. Mikel, zu ez dakit, estilista fina zinen-eta, baina gainerako gehienak lotsatzen gara ARGIAn garai batean idazten genituen artikuluekin. Beti da posible gehiago egitea, jakina, baina hizkuntzaren zuzentasunaz haratago, nik erregistroen ugaltzea aipatuko nuke. Gure burua gauza askori buruz eta era askotara idaztera behartu dugu eta horrek ugaritasuna ekarri du. Hori nagusiki Egunkaria egunero egin behar izatetik dator, honen sorrerara arte inoiz ez gara behartuak izan egunero hainbeste eta hain gauza desberdinez idaztera. Nire zalantza bakarra da ea azken bost urteetan aurreratzen jarraitzen ote dugun edo trabatuak gauden.

P. ZUBIRIA. Nik Joseba Intxaustiren liburuarekin ikasi nuen lehen aditza. Paradigma bat gipuzkeraz zen eta bestea bizkaieraz. Alde horretatik, Arantzazuko apaiztegian ikasi nuenez, hizkuntzaren aristokraziaren partaide naiz, ikastoletako gutxiengo horrez gain, gainerako haurrek ez zutelako euskara ikasten. Egunkariarekin emandako jauzia izugarria izan da. Orain normala iruditzen zaigun arren, lehen ez zegoen estilo libururik. Mugak ere ikusten ditut, hala ere, duela urte batzuk baino gehiago idazten dut orain, eta nahiko nuke erdaraz ikusten ditudan askok lortzen dutena, baina ez nik ez euskarak ez dugu horretarako kalitatea ematen. Egunotan Indiako herritarrei eta giltzurrun salmentari buruzko erreportaje batekin ibili naiz eta titulua jartzerakoan: "…giltzurrunak salgai, por liquidación, por cierre de enpresa…" adierazi nahi nuen eta ezin. Begira zer erraza eta ulergarria den halako klitxe batekin! Euskaraz oraindik ez ditugu lortu halako asko. Ez dut uste horregatik erotu behar dugunik, baina gure buruei aitortu beharko diegu ahuldade hori. Ari gara eremu desberdinetatik heldu nahian, baina egiturazko arazo baten aurrean gaudela esango nuke eta hizkuntza gehiago erabiltzen ez bada, hiztegietan izango ditugu kontzeptuak baina hor geldituko dira.

M. ATXAGA. Hala ere, ikaragarri aurreratu da. Idazle askok oso ondo idazten du. Garai haietan ez zegoen ezer finkatua, eskolarik ez…

P. ZUBIRIA. Telebistak, eta batez ere irratiak, euskal hiztun masa handia ekarri dute, arlo guztietan: futbolariak, misiolariak, Europako funtzionario bat, hurrengoan errugbilari bat… Hizkuntza multzo handia sortu da zazpi herrialdeetako jendeak hitz egin eta idazten duenarekin.

E. GARMENDIA. Euskara batua dagoeneko iritsi da Lingua franca izatera, hori egunero frogatzen dut lanean. Profesionalek bakarrik ez, dagoeneko edozein herritarrek ikusten du bere hizkuntza pixka bat moldatuz beste euskalkietako jendearekin aritu daitekeela. Gero eta gutxiago entzuten da "no, mejor en castellano porque con ese vizcaíno que hablas no nos vamos a entender".

P. ZUBIRIA. ARGIAn hasi ginenean jende askok esaten zizkigun "zuen euskara horretan ezin dut ulertu", "zaila egiten zait" eta halakoak. Gaur egun izugarri pozten naiz jende adinekoa egunkaria euskaraz irakurtzen ikusten dudanean. Gaur egun aurkitzen ari naiz halako jendea, lehen ez zegoen fenomeno hori. Haiek asko entzun eta irakurri dute euskaraz eta guk ere hobetu dugu euskararen maila komunikatiboa.

E. GARMENDIA. Zuek [Mikeli] 1976a Euskal Prentsaren Urtea izendatu zenutenean ni zuzentzaile hasi nintzen Iruñean. Astero, aldizkari osoa irakurtzen nuen inprentako frogak zuzentzen nituelako. Lemoizeko azala, Amparo Arangoarena… magazine itxura zuen aldizkaria egiten hasi zineten.

M. ATXAGA. Euskal Prentsaren Urtearena amets bat gehiago zen, aldarrikapen bat… Frankismoa bukatzen ari zen, aldizkari batzuk -Cambio 16 eta horrelakoak- honen ondorengorako kokatzen ari ziren eta urrats batzuk eman behar ziren. Gogoratzen dut Carlos Santamaria nola haserretu zitzaigun magazine itxurara jo genuenean, harentzat atzera egitea zen, ametsa egunkaria zelako. Baina nola egin behar genuen guk egunkaria astekaria egiteko larri genbiltzanean? Goiz Argikoak orduan hasi ziren euskarazko egunkaria egin behar zutela-eta, baina ezer ez. Guretzat Cambio 16 zen lehiakiderik gogorrena. Garaia sortu zenean ere kolaboratzaile asko joan zitzaizkigun hara, eta gero Deia eta Eginekin erabateko hustuketa izan zen.

E. GARMENDIA. Denerako behar izaten dira mugarri batzuk eta 1976ko hura ere hala izan zela uste dut, eta besterik ez bada, balio du euskal prentsaren une desberdinen azalpena emateko. Orduan sartu ginen kazetari titulua genuen lehenetarikoak oker ez banago, Pilar Iparragirre eta biok.

M. ATXAGA. Magazine eta informazio orokorrekoa bihurtu zen orduan. Horretarako tituludun hiru kazetari behar ziren eta bilatu genituen: Mariano Ferrer »Zeruko ARGIAra inoiz etorri gabekoa», Gorka Reizabal eta Pilar Iparragirre. Gero zu [Elixabete] etorri zinen.

P. ZUBIRIA. Nik irakurle bezala bizi izan nuen garai hura. Franco hil ondoren eman zenuten jauzi hori eta ez zen txantxetakoa: Lemoizko zentral nuklearra, koloretan… harrigarria eta pozgarria izan zen. Jakina, Zeruko ARGIA mugitzen ari zen baina beste guztiak ere bai: Punto y Hora hasita zegoen, Garaia, Berriak… eta odolustutzeak ere etengabekoak dira Zeruko ARGIArentzat. Gainera, orduan deskubritu zen erdaraz ere egin zitekeela frankista ez zen prentsa eta horrek euskal prentsak baino askoz erakargarritasun handiagoa izan zuen.

M. ATXAGA. Gogoan dut Mirentxu Purroyrekin Hernaniko udalean egindako mahai inguru batean izandako eztabaida: harentzat euskal prentsa hemengo gaiak jorratzeko zen.

J. LANDA. Irakinaldi handiko garai gisa gogoratzen ditut urte haiek. Hiruzpalau urtetan, asko sinplifikatuta, hiru talde izan ziren Zeruko ARGIAn. Baina hori ez zen bakarrik gertatu euskal prentsan, gizarte osoan gertatzen zen. Garai hartaz dudan irudi mentala ez da batere erreala. Galdetuko balidate Elixabetek zenbat denbora egin zuen Zeruko ARGIAn, esango nuke hamar urte izan zirela, eta bost urte inguru izan ziren. Prentsa elebidunaz honako gogoeta dut: 80an ARGIAn hasi nintzenean kosta egiten zen euskara hutsezko prentsan sinesten zuen norbait aurkitzea. Orduko teoriaren arabera, euskarak erdararekin batera aritu behar zuen lehian komunikabideetan. Nik argi dut biak behar direla, orduan ere hala pentsatzen nuen, baina orduko euskaltzaleen gehiengo oso handiak aipatutako teoriarekin bat egiten zuen.

M. ATXAGA. Diktadura garaietan jendea euskarara hurbildu izan da, eremu horretan gauzak esateko aukera handiagoa izan duelako, Primo de Riveraren garaian eta frankismoan hori gertatu zen. Baina politika egiteko garaia eta demokrazia datozenean, jendearengana iritsi behar da eta erdal mundua hartzen da erreferentzia nagusi. Garaia, Berriak, Punto y Hora, Egin, Deia... Zeruko ARGIAk eta euskal prentsak sekulako odolustutzea izan zuten orduan.

J. LANDA. Ghettoko hizkuntzaren sindromea, ezta?

P. ZUBIRIA. Josuk esan duenaren ildotik, euskarazko prentsa defenditzen genuenok sekulako ahalegina egin behar izan genuen euskarazko prentsa sortzearen aldeko argudiaketa oso bat egituratzeko, korronte guztia horren aurka zihoalako.

M. ATXAGA. Egin bera ere Zeruko ARGIAn sortu zen eta, Donato Unanue zebilen hemen gerente lanetan eta bera joan zen gero Egin antolatzera. Nik 43-44 urte nituen eta ahitua nengoen, Zeruko ARGIAn zer egin ez nekiela. Amatiño ere joan zen eta "nik ere alde egingo dut" esan zuen. Gehienok egin genuen alde. 20 urte ere ez geneuzkan, familia ere atera behar... eta alde egin genuen, nik Deiara.

E. GARMENDIA. Kronologikoki, egoera hura nik Mikelen eta zuen [Josu, Pello] artean bizi izan nuen, eta zuek ez bezala gu ez ginen iritsi argudiatze horretara. Martin Ugaldek Deiarako gonbidapena egin zidan eta intuizioz esan nion ezetz, ez nekien argudiatzen zergatik, baina euskara hutseko medioari eutsi egin behar zitzaiola sumatzen genuen.

M. ATXAGA. Asmo ikaragarriak geneuzkan, ARGIA erregistratu genuen 1974 inguruan eta kooperatiba gisako bat eratu... baina bat batean etxe osoa gainera erori zitzaigun.

E. GARMENDIA. Gainera Estepan Aldamizek negoziatu zuen Gerra aurreko ARGIAren mantxeta erregistratzearena, ezta?

M. ATXAGA. Donatok Garaiaren kontra sekulakoak bota zituen, baina gero gauza bera egin zuen egunkari batekin. Urte betean-edo, Zeruko ARGIAn beste lanik ez zuen egin hark, hara eta hona ibili zen Egin sortzen.

E. GARMENDIA. Bai, nik horretan ezagutu nuen.

M. ATXAGA. ARGIAko kolaboratzaile mordoxka bat eraman zituen Eginera: Jon Urrujulegi, Mikel Ugalde, Andu Lertxundi, Xalbador Garmendia... Nik, ordea, Zeruko ARGIAn jarraitu behar nuela erabaki zuten. Baina halako batean Martin Ugalde etorri zitzaidan Deian sartzeko proposamenarekin. Ikaragarri kostatu zitzaidan pausoa ematea. Baina nik urte batzuk nituen eta familia ere bai, eta nekatuta nengoela onartu behar dut. Kostata, baina Deiara joan nintzen. Zeruko ARGIA zeharo hustu zen, langilez eta kolaboratzailez.

P. ZUBIRIA. Kolaboratzaileena xehetasun garrantzitsua da. Nik hori guztia irakurle bezala bizi izan nuen. Garaia atera zen Zumetaren azal arekin, eta publizitate guztia Zumetarena zen. Oso denbora gutxi lehenago, 24 Orduak Euskaraz zela-eta, Zeruko Argiaren azala Zumetarena izan zen. Ez da bakarrik langile batzuk joan zirela. Nik, irakurle bezala, 76an ikusten ditut, Mikelek aipatu dituenez gain, Antton Aranburu, Joxe Ramon Beloki, Martin Ugalde, Nikolas Aldai... Horiek guztiak gauetik goizera agertzen dira erdia Eginen eta beste erdia Deian. Odolustutze izugarria.
Bestalde, garai horretan ni ez nintzen sartu lehen aipatutako euskara hutseko prentsaren aldeko argudioekin.

J. LANDA. Ni ere ez, halabeharrez hasi ginen argudiatzen.

P. ZUBIRIA. Geroago bai, halabehar horrek gu behintzat etengabe eraman gintuen argudioekin borrokan aritzera, Egunkaria sortu eta beranduago arte ere. Egunkaria egiten ari ginenean ere, oraindik azalpenak eman behar genituen zergatik izan behar zuen euskara hutsez eta gainera enpresa independente batek sortua. 1990az ari naiz, eta oraindik ere batengana eta bestearengana hitz egitera joan eta argumentatu egin behar zenuen. Borroka gogorra izan zen hura.

J. LANDA. Ikusi besterik ez dago Jaurlaritzak zein urte arte ez zion ARGIAri dirulaguntzarik eman. Eta esan behar da dirulaguntzak ematearen kontra zeuden guztiak ez zirela EAJkoak. EAJ gobernuan zegoen, baina tabernetako eztabaidatan gehiengoa horretan dirua alferrik xahutzearen kontra zegoen.

E. GARMENDIA. Zeruko ARGIAn ez zen soilik odolustutzea gertatu. Indar sinbolikoa ere galdu zuen. Momentu batean Zeruko ARGIAk indar sinboliko ikaragarria izan zuen: 1976an Anparo Arangoak jasandako torturen argazkiak argitaratu zituen, irailean ikurrina atera zuen azalean, Hondarribian hil zuten Josu Zabala gaztearen argazkia...

J. LANDA. 1981eko urtarrila-otsaila nire bizitza aldatu zuten hilabeteak izan ziren. Hilabeteren edo bost asteren buruan Joseba Arregi torturaz hil zuten, Lemoizko aferan ETAk Ryan ingeniaria hil zuen eta otsailaren 23an Estatu Kolpea izan zen. Hilabete hura inflexio puntua izan zen. Ordutik aurrera ez nintzen berdina izan, onerako eta txarrerako.

E. GARMENDIA. 70eko hamarkada erreibindikatzen dut nik eta 80koa, berriz, ez zait ezertan gustatzen. 70eko hamarkada, nire belaunaldikoentzat, Burgos-eko prozesuarekin hasi zen. Amaitu, berriz, Martin Zabaleta Everestera iritsi zenean, 1980ko maiatzean. Orduan 70eko hamarkadako itxaropen hori maldan behera hasi zen.

J. LANDA. Niretzat alderantziz. Gaur egun naizen %80tik gora, hamarkada horri esker da.

E. GARMENDIA. 80ko hamarkada pelotazoaren kulturaren hamarkada izan da, lehen iraultzaile izandakoak "bizitza pertsonala" egiten hasi ziren...

J. LANDA. Baina guk beste borroka batzuk deskubritu genituen, ARGIAri esker.

E. GARMENDIA. Zuek erreleboa izan zineten. Baina Zeruko ARGIAren barruan, guretzat 1980. urtea gainbehera izan zen. Ekonomikoki geroz eta estuago, kaputxinoek utzi zuten, kooperatiba muntatu genuen, azaroan Joseba Sarrionandia harrapatu zuten... Ni 80ko abendua arte egon nintzen.

J. LANDA. Nik 80ko hamarkada horretan frogatu nuen ez bakarrik ametsak posible zirela, baizik eta ni izan nintekeela amets horiek gauzatzen protagonista. Badakizue hori nolako tripia den? Horrek ematen dizunak asko irauten du.

P. ZUBIRIA. Nik hori baieztatu baino beste erremediorik ez dut. Belaunaldi berdinekoak izanda ere, Josu eta ni kultura desberdinetatik gatoz. Ni Gwendal eta Alan Stivell-en miresle nintzen, folk zeltikoaren jarraitzaile, eta Patty Smith eta horiek soportatu behar nituen.

J. LANDA. Eta Pello soldadutzan zenean, ni objektore nintzen.

P. ZUBIRIA. Hala da. Josu objektore zen, inor objektore ez zenean. Hala ere, urte batzuetan ARGIAn elkarrekin ibili ginen. Oso urte gutxian lan asko egin zen esparru askotan, azpiegituran bereziki. Oroitzapen oso onak ditut. Urte gutxian intentsitate handiko gauza asko bizi izan genituen.

E. GARMENDIA. Mikel, lehen aipatu duzu nekatuta sentitzen zinela 77 inguru hartan, Deiara joan baino lehen. Nik hori 1980an sentitu nuen. Inoiz ez naiz hain ahitua sentitu. Guk itsasontzia urperatzeko zorian abandonatu genuen. Hurrengo belaunaldikoak etorri zineten eta esan behar dut, itsasontzi hori berriro martxan jartzea miraria iruditzen zaidala. Joxe Mari Ostolaza eta Joxemi Zumalabe zubia izan ziren.

P. ZUBIRIA. Bakoitzak hamarkada berean sentsazio ezberdinak ditugu. Gizartean Elixabetek aipatutako fenomenoak gertatu ziren 80etan: indibidualismoa, desengainoa... Baina alderantzizkoak ere bai. Begira bestela Nicaraguara edo El Salvadorrera.
Beti 68a aipatzen da, baina nik ez dut uste hemen 68a hainbesterako izan zenik, nik behintzat ez nuen hala bizi izan. Aldiz, 80ko hamarkadan, Italiako Brigada Gorrien afera, Uruguayko Estatu Kolpea eta porrota, Argentinan gertatu zena, Nicaraguako leherketa hura... belaunaldi guztiek dituzte beren erreferentziak.

M. ATXAGA. 68an Parisen badaude alde egindakoak, ETA ingurukoak-eta, baina hemen zentsura zegoen, eta hango eraginik ez zen iritsi. Hasteko, unibertsitaterik ia ez geneukan, oso bakanak ziren unibertsitatean ikasten zuten gazteak.

P. ZUBIRIA. Gero, 80ko hamarkadan, modu asanblearioan funtzionatzea dator. Eta hori Europan gertatzen zenetik dator, Alemaniatik, Italiatik...

M. ATXAGA. ETB1 euskarazko kate bakarra da. Telebista erdaldunekin konpara dezakegu?

J. LANDA. Nik ez dakit besteekin konparatzerik ba ote dagoen edo ez. Baina nik uste dut ETB eta Euskadi Irratia badirela konparagarriak, hasteko jabe berarenak direlako, eta ustez irizpide berak erabiltzen dituztelako. Distantzia izugarria dago arlo komunikatiboari Euskadi Irratiak aportatzen dionaren eta ETBk aportatzen dionaren artean. Euskadi Irratiaren alde, noski. Nik uste dut Euskadi Irratia Ser, Cope eta horiekin konpara daitekeela. Zergatik ez konparatu orduan ETB beste kate batzuekin?

P. ZUBIRIA. Jende askok kritikatzen ditu bai telebista eta bai irratia. Telebista nabarmenago. Baina badira irratian ere gauza batzuk nik nekez jasaten ditudanak, "jiji-jaja"ren kultura hori zabaltzea, adibidez. Euskal Telebista, gauza puntualak kenduta, ezin dut jasan.

J. LANDA. Euskadi Irratia azken urte honetan aldatu egin da alde horretatik.

P. ZUBIRIA. Ikusten da egin diren kritika batzuk kontuan hartu direla. Zuzendaritzakoei ongi etorri zaizkie egin diren ohar horiek, atzeratzen ari ziren erabaki batzuk hartzeko. Baina azkenean, ez ote da eremu komunikatiboan gabiltzan guztion arazoa? Gauza handiak egin ditugu, egonkortasuna lortu dugu, baina beste zerbait egin behar dugula, pausu berriak eman behar ditugula konturatzen gara. Eta ez dugu asmatzen. Horren irteeretako bat gurea ez den beste bat kritikatzea da. Hau da, ni idatzizkoan aritzen naiz eta ikus-entzunezkoari egurra ematen diot. Eta beharbada ez naiz konturatzen nik egiten dudanak ezaugarri berdinak dituela. Betebeharrez egiten ditugunak gero eta gutxiago jasaten ditut. Egia da, blogetan, Interneteko foroetan-eta ETBri egindako oso kritika zorrotzak agertzen dira. Eta, alde horretatik, zera pentsatzen dut: "Eta idatzizkoei nork egiten die kritika edo nola gabiltza?". Ez da bakea egiteagatik, baina denok nahiko pattal gabiltzala iruditzen zait. Guk egiten duguna El Paiseko kronikekin-eta konparatzen dut eta hor ikusten dut gure neurria.

M. ATXAGA. Eta konparatzerik ba al dago? Euskarazkoen artean, zuek bakarrik daukazue norekin konparatu, beste bi astekari ere badira eta ARGIA da onena. ETBk ez du norekin konparatu eta Berriak ere ez, haiek dira euskarazko bakarrak eta, beraz, onenak.

E. GARMENDIA. Ni barrutik arituko naiz. Kazetaritzako Kongresuan bota nuen eta nire azterketa neurri handian oinarritzen da albistegietan -eta albistegiek garrantzi handia dute telebistan-: ETB1 eta ETB2ren artean gertatzen dena, azken finean, hedabide elebidunetan gertatzen dena da. Jakina, adierazpenak hartu behar dituzunean askoz errazagoa da erdaraz hartzea euskaraz baino. Baina ez da hori bakarrik. Konturatu gabe ere, azkenean indarra garrantzitsua den horretan jartzen da, erdarazkoan.
Horrez gain, aurrekontuetan eta beti aipatzen da ETB1 eta ETB2ren arteko aurrekontuak orekatuak direla, baina jakina, ez da kontuan hartzen futbola ETB1ek ematen duela »zorionez eta jarrai dezala horrela». Zenbaki kontuez ez dakit asko, baina imajina dezaket futbolak aurrekontuaren zati handi bat hartzen duela. Beraz, ETB2k futbolerako ez duenez dirurik behar, diru hori guztia beste gauza batzuetan inbertitzen da. Berdin gertatzen da emisio-denborarekin; kirolak hipotekatzen du ETB1, eta hartara ETB2ri eskuak libre geratzen zaizkio programazio bariatuagoa egiteko. Barrutik ETB1 ETB2ren morroi ikusten dut.

P. ZUBIRIA. Nik komunikazioan ari garen guztioi zuzendutako hausnarketa hau egingo nuke: euskal mundua zabaltzen ari dela, gero eta merkatu zabalagoa dugula eta hau harrapatu behar dela… halako argudioak etengabe zabaltzen dira euskal munduan, baina gero urteek ez dute hori erakusten eta, aldi berean, ditugun irakurle, ikus-entzule fidel eta kualifikatu horien kalitate kontrolaren bahetik ez gara pasatzen. Lortu nahi diren zabalkunde, audientzia, salmenta handi horiek ez ditugu lortzen, eta bestetik euskaraz egin beharreko lan kualifikatu hori ere ez dugu egiten. Beraz, euskaraz bizi den jende kualifikatu horren kritikak dira horiek, ez direlako gustura sentitzen.

E. GARMENDIA. Berria bizi da, ARGIA bizi da, euskara hutseko medioak bizi dira. Zer jenderekin bizi dira horiek? Futbola eta pilota ongi daude, horiek jende esparru zabalak hartzen dituzte, baina gainerakoan ETB1ek ez al luke euskara hutseko medioen publiko hori bilatu behar? Hipotesia: ETB1ek ez al luke egin behar telebista elitistagoa, Espainian La2-ek egiten duen antzerakoagoa?
Interneteko esparrura joko dugu. Euskarazko komunikazioan nola heldu diogu Interneti eta gaur egun non dago esparru horrekiko?

J. LANDA. Nik Kazetaritza Kongresuan bota nituen bota beharrekoak. Laburbilduta, euskararen munduan bada beti berandu iritsi izanaren diskurtsoa: liburugintzan, telebistarekin, prentsa… Internetekin ez daukagu aitzakia hori, gure historialariek ezingo dute halakorik esan hemendik 40 urtera. Gu egon ginen besteekin batera abiapuntuan, eta azken urte hauetan egindakoa ikusita, uste dut ez garela baliatzen ari eta aukera bat pasatzen uzten ari garela. Nire inpresio hori, halaber, mahai-inguruaren hasieran esan dudanarekin lotuta dago: alegia, Internet ekimen librerako oso plataforma egokia da, baina oso gutxi erabiltzen da zentzu horretan. Salagarria da kazetaritza egiturek, instituzio politikoek, oro har makro egiturek Interneten egiten dutena, egitura zenbat eta handiagoa izan, gero eta gutxiago egiten dutelako. Tren hori albotik pasatzen ari zaigu.

P. ZUBIRIA. Interneteko ibilbidean hastear ginela, euskal munduan eta euskal prentsan astakeria nabarmenak entzuten ziren paperaren alde eta Interneten desegokitasuna nabarmenduz…

J. LANDA. Teknofobiak.

P. ZUBIRIA. Denoi ere ondo etorriko litzaiguke beste lekuetara begiratzea eta sekulako asmakizunak egin ordez, lasai-lasai kopiatzea, kanpoan gauzak egiten ari dira-eta. Pertsonalki zer? Internetek ematen didan ilusioa zera da, minorian bizitzea erosoago egiten didala. Lehen Rosiren kioskoan gauza asko zeneuzkan, eta orain etxean kiosko erraldoi bat duzu. Ibili eta bilatu egin behar duzu, jakina, orain ere handia denak txikiak baino askoz ere burrunba handiagoa egiten duelako, baina bilatu eta zeharbideak topatzen badituzu leku askotara iristea ahalbidetzen dizu.