Lotarako ordua da
- Neguko egun hotzetan, izarapean ohetik ezin jaiki gabiltzanean, askotan pentsatu izan dugu negualdia lozorroan pasatzen duten animalia horiek bezalakoa izan nahiko genukeela; hartzak, marmotak, muxarrak... denak izaten ditugu gogoan. Baina, lozorroan egotea, dirudiena baino konplexuagoa da, aldaketa handiak eragiten baititu gorputzean. Animalientzat neguko hotz eta elikagai eskasiari aurre egiteko estrategia da.
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Animalien artean, bereizketa nagusia egiten dugu odol berokoak direnen eta ez direnen artean. Odol berokoak ez direnek, inguruneko tenperatura aldatzen bada, euren gorputzekoa ere bateratsu aldatzen dute, igelek eta dortokek esaterako. Aldiz odol berokoak direnek euren gorputzeko tenperatura erregulatzeko gaitasuna dute, nahiz ingurunekoa aldatu. Horiei homeotermo deitzen zaie eta horiek dira hibernazioaren fenomeno berezia burutzen dutenak. Metabolismoa makaltzearekin gorputz-tenperatura jaisten da, baita bihotz-taupadak eta arnasketa erritmoa ere. Animalia hibernatzaile askok ukimenaren estimuluari ere ez diote erantzuten, beste batzuek egokitzapen denbora behar dute estimuluei erantzuteko. Saguzarrak dira adibide egokia. Horiek hibernazioaz gain, eguneko lozorroa egiten dute zenbait ugaztun eta hegaztik bezala, egunez lo eta gauez esnatzen dira jatekoa eskuratzeko. Gizakia odol berokoa izanik ere, argi dago zoritxarrez, horrelakorik egiteko gaitasunik ez dugula. Tenperatura jaitsiko balitzaigu hil egingo ginateke berehala.
Animalia hibernatzaileek gantza (gantz arrea deitua) metatzen dute euren ehunetan erreserba moduan. Behin animalia esnatzen denean, beharrezko energia bertatik lortuko du. Katagorriek, marmotek, muxarrek... horrela egiten dute.
Gure hartz handiak (Ursus arctos) ere hibernazioaren antzekoa egiten du. Negualdian gustura egoten da lozorroan bere gordelekuaren babesean. Tenperatura jaitsiera ez da hain nabarmena izaten, baina zenbait aldaketa fisiologiko jasaten du. Bere gorputzak 7° inguruko tenperatura jaitsiera jasan dezake, 38°tik 31°ra jaitsi daiteke tenperatura. Gainerako animalia hibernatzaileen aldean tenperatura altuak dira. Lozorro "goxoa" du gustuko gure hartzak. Negua iritsi aurretik ederki hornitzen ditu bere erreserbak, horregatik gure animalia orojaleak janari kopuru handiak irensten ditu. Hibernazio bereziak lau edo bost hilabete irauten ditu, azaro inguruan oheratzen da eta apirila inguruan jaikitzen da. Baina bere loaldia ez da hibernatzaileek ohi duten bezain sakona, estimuluei erraz erantzuteko gaitasuna du. Hitz gutxitan esanda, norbaitek gogaitzen badu erraz haserretzen da. Hala ere, zoritxarrez, ale bakan batzuk baino ez dira geratzen gure inguruan, hamar ale inguru Pirinio aldean eta ehun inguru Kantabriako mendilerroan.
Animaliatxo txiki eta polit hori (glis glis) ere ez dugu askotan ikusten, animalia gautarra baita. Katagorrien tankerako karraskaria irailean lanean hasten da, negualdirako prestaketak egiten. Pagaziak, ezkurrak, urrak... denak bilduko ditu eta ezin aserik izugarri gizenduko da. Eta lehenengo hotzaldiak hasi orduko, badoa bere txokora loaldi goxoan sartzeko. Pagadi edo harizti bateko enbor-zulo batean topa dezakegu, baina baita baserriko ganbararen batean ere.
"Loaldi goxoa" izaten duela esan dugu, baina ez dakigu zenbateraino den "goxoa", izan ere, metabolismoa makaltzearekin batera, gorputz tenperatura 35° gradutik 1°era jaisten du; muxarra bai benetako hibernatzailea! Arnasketa erritmoa ere izugarri moteltzen da, orduko aldi bakarrean izaten du arnasa hartzea. Hala ere, kanpoko estimuluei berehala erantzuteko gaitasuna izaten du.
Maiatza aldean esnatzen da muxarra. Gantz erreserbak ia agorturik izaten ditu eta pisuaren erdia gal dezake. Hala ere, ez du denbora gehiegi galduko, araldiari ekin behar baitio.
Lo egitearen inguruan askotan egiten da marmotekiko (marmota marmota) erreferentzia, loaldi sakonak egiten dituenaren ospea baitu. Marmota benetako hibernatzaile galanta da. Goi mendietan ibiltzen den karraskari handi horrek sekulako tunel bideak eraikitzen ditu. Familia giroa gustatzen zaio eta neguko loaldia taldean egiten du, elkarren ondoan babestuz. Udazkenean ondo prestatzen dute gordelekua belar lehorrez horniturik, puntako erosotasunean. Hibernazioak urritik apirila aldera arte irauten du. Marmotek ere, hibernazioa amaitu eta egun batzuetara araldia hasiko dute.
Ugaztun hegalari bakarrak dira. Gautarrak dira, eguna lozorroan iragaten dute, koba, zuhaitz-zulo, soto... eta horrelako txokoetan. Hibernazioa ere, lozorro sakonean igarotzen dute. Neguan ahalik eta traba gutxien egitea komeni da, lozorrotik esnatzeak energia asko eskatzen baitio, eta biziraupena jarri dezakegu arriskuan. Hibernatzen ari den horrelako animalia bat ukituz gero, hasieran ez da mugituko, baina horrek ez du esan nahi ohartu ez denik, gauza da denboralditxo bat beharko duela egokitzeko, lehenik metabolismo tasa igotzeko, bihotz taupadak bizkortzeko...
Zer: Orquesta de la Comunitat Valenciana.
Zuzendaria: Mark Elder. Donostiako Orfeoia.
Zuzendaria: José Antonio Sáinz Alfaro.
Bakarlariak: Federica Lombardi (sopranoa), Paula Murrihy (mezzoa), Xabier Anduaga (tenorea), Will... [+]
Abuztuaren 29ko gaueko egitaraua bertan behera utzi dute, iazko jaietan gau horretan izan baitziren indarkeria kasuak: sumisio kimiko bidezko sexu erasoak eta borrokak "nabarmen" areagotu zirela azaldu du Amets Jauregizar herriko alkateak. Abuztuaren 28tik 31ra bitarte... [+]
Erabilera bakarreko plastikoen ekoizpenari eta erabilerari jarri nahi dizkiete mugak bereziki. Plastikoaren ekoizpena bikoiztu dute mende hasieratik, eta igoera horren arrazoia erabilera bakarreko plastikoak dira nagusiki.
Von der Leyenek eta Trumpek akordioa lortu eta astebetera egin du mehatxua AEBetako presidenteak, Europako herrialdeek hitzartutakoa beteko ez dutela kezkatuta. Europako produktuei %15eko muga zergak ipintzeaz gain, Europako Batasunak AEBetan 600.000 milioi euro gehiago... [+]
Suhiltzaileek kontrolpean dute Ibarbeibar ibarreko sutea, Eneritz, Muruzabal, Añorbe eta Obanos herrietan egondakoak hain zuzen ere. Nafarroako Gobernuak behin-behineko debekua ezarri dio nekazaritzan sua erabiltzen duen edo sor dezakeen makineriari.
The Lancet aldizkariak argitaratutako ikerketa batek eman du datua eta ohartarazi du plastikoaren ekoizpenak osasunean eragina duela bere ekoizpen prozesu osoan eta gazte zein helduei eragiten diela. Gehitu du 1950tik 200 aldiz biderkatu dela plastikoen ekoizpena.
Brasilgo Auzitegi Gorenak eman du sententziaren berri, Bolsonaro oraindik Luiz Inazio da Silva Lula Brasilgo egungo presidentea pozoitu eta Alexandre de Moraes epailea hil nahi izateagatik epaitzen ari diren bitartean. Sare sozialik erabili ezin zuenean,... [+]
Bilboko Konpartsen Federazioak 2025eko Aste Nagusirako prestatu duen egitaraua aurkeztu du Arriaga Plazan. Federazioak, konpartsek eta Jai Batzorde Mistoak 600 jarduera baino gehiago prestatu dituzte, "gustu guztientzako ekintzez betetako Aste Nagusiaz gozatzeko".
Hiroshima eta Nagasakiko masakre nuklearren 80. urtemuga heldu zaigu, eta inoiz baino eskasagoak dira itxaropentsu izateko inputak. Hala ere, No More Hibakusha! aldarrikatzen jarraitu beharko dugu... ordukoei ez ezik geure buruari zor diogulako.
Israelgo lehen ministroa Segurtasun Kabinetearekin biltzekoa zen asteartean, "Gaza osorik okupatzeko planaz" eztabaidatzeko eta hori aurrera eramateko; baina atzeratu egin dute bilera. Israelgo armadaren buru Eyal Zamirrek, aldiz, Gazan diharduten lurreko soldaduei... [+]
Zer: Orquestra de la Comunitat Valenciana
Zuzendaria: Mark Elder
Bakarlaria: Nelson Goerner (pianoa)
Egitaraua: Txaikovsky eta Xostakovitxen lanak
Lekua: Kursaal Auditorioa, Donostia.
Data: abuztuaren 3a.
-------------------------
Orquestra de la Comunitat Valenciana... [+]
Pablo Gonzalez Polonian atxilotu zuten 2022an espioitza leporatuta. 2024ko abuztuan aske utzi zuten baina ez zuten bere prozesua itxi. Orain, prozesua berriz ireki eta epaileek 2025eko udazkenean epaitu nahi dute Gonzalez.
Bigarren aldiz da El Salvadorko presidente Bukele, konstituzioak legegintzaldi bat baino gehiagoz presidente izatea debekatzen badu ere. Orain, konstituzioa aldatu eta nahi beste aldiz hautatu dezakete presidentea.
Gasteizen igandean eginiko agerraldian, Txosnak. Gureak, denonak dinamikako kideek gaitzetsi dute txosnak ez direla enpresen gisara tratatu behar: "Gure ospakizunak edukiz hustu nahi dituztenen kontra, konpromisoaren, aniztasunaren eta autogestioaren alde egiten... [+]
Urtero legez, hitzordua izan dute igandean Sare eta Etxerat elkarteek Hego Euskal Herriko 11 hondartzatan. Euskal preso, iheslari eta deportatuak etxeratzearen aldeko aldarriak egin dituzte.