Neguko atarian, begi bistakoak dira gaurko gizarteak izan dituen aldaketak, baina zergatiak aldatu arren, eguraldiari begira jarraitzen du oraindik euskaldunak. Lehen baserriko, itsasoko zein artzain-lanari lotuta eguratsari arreta ematen bazitzaion, gaur asteburuari begira egiten da gehiago. Ez du garrantzirik galdu alabaina, eta horren adierazle da euskarak meteorologia kontuan daukan aberastasuna. Herri-hizkeran txertatutako esamolde, sinesmen eta ohituretatik euskal meteorologoek eguneroko lanean behar duten hizkuntza jasoraino, bata bestearen iturri, badago non ikertua urtaro kontuotan. Negutik bertatik hasita.
Jon Albisu meteorologoak dioskunez, ohiko langintzetan oso garrantzitsua izan da eguraldia, termino asko toponimoetatik hartu ohi baitira. "Aralar aldean adibidez, esango dizute Putterri eta Alborta artean azaro eta ilbeltza bitartean garai batean, haizea honela edo horrela sartzen bada, euria dakarrela. Oso eremu lokala ezagutzen zuten, egunerokotasunetik hartzen dira erreferentziak". Joxe, orain urte batzuk ezagutu zuen 85 urteko artzaina dauka hizpide Albisuk: "Hark esango zizun, hego-haizearekin adibidez, ardiak jaisten ikusita, zeru urdina egonda ere, bi ordura euria egingo zuela. Txindurriak mugitzen, haizea nondik datorren ikusita". Animaliek mendebala adibidez igartzen dutela uste du, "baina hori demostratu beharra dago".
Azaroaren 30ean aurkeztu zuen Pello Zabalak "Naturaren mintzoa" liburua. Albisuk herri jakinduria eta meteorologia zientifikoa uztartu beharraz diharduela, Zabalaren lana klasiko bihurtuko dela argi dio. 500 orrialdetik gorako liburu mardulean, baserritik eguraldiarekiko zein lotura izan dugun, bizidunekin, animaliekin, naturarekin, esaera zaharretan idatzi du eta klimatologia sartu du, hilabete bakoitzean egutegi modukoa eginez.

Egutegi kristaua ez eze, "zelten aspaldiko zuhaitzen egutegia ere kontuan hartu dut, ukitu kristauaren azpitik ospakizun horiek baitauzkagu sarri, santuen bizkar ezarritako esaera zaharretan ere", adierazi du Zabala irrati esatariak. Azaroaren 1ean hiru egunez ospatzen zuten zeltek, elizari ondo zetorkionez, Erromak X. mendean onartu zuen baina Frantzia iparraldean eta herrialde germanikoetan-eta bi mende lehenago egin zuten. Maiatzaren bataren pean ere antzekorik ei dago, "ohiturak daude sarnarik eta gaixotasunik ez izateko, gauza fuerteak jan behar direla. Ez ohiko gaztainak bakarrik, esne asko-eta, hor esaera asko daude, 'maiatzean ere txindurria esnedun izaten da' adibidez"; eta Gotzon Garateren atsotitzen liburua dakar hizpide Zabalak.
Durangaldean frakazar dabilela esan ohi da trumoia entzutean. Ukitu mitologiko nabarmena duten berbak hodei eta eki ere ba omen dira. "Guk ekaitzari San Pedro bola jokoan dabilela esaten diogu", dio frantziskotarrak. Andoni Aizpuruk ere Goierriko esaera hori dakar hizpide, beste batzuen artean: "Ostadarra gero ikasi dugu guk. Erromako zubia, izan da beti, eta erauntsi 'borraska' esateko hartu badugu ere, guretzat zaparrada baino gehiago den hori da, haize-boladekin-eta". Tximista esateko erabiltzen diren oinazkar, oinaztu eta antzeko hitzak eta hodei, eki eta bestelakoak, sasoi bateko ikusmoldearen aztarnak ere badira.

Euskal Herri osorako lanean aritzean, eguraldiaren aberastasun horrek arazoak ere badakartza. Gabirian gaztelaniazko nube lainoa da eta hodeia, ekaitza. Lainoari behe-laino esaten diote eta bruma esateko lanbro hartu badute ere, haientzat euriarekin lotzen da. Arazoa nabarmena da beraz, ez baita gauza berari desberdin esatea, hitz berdinak esanahi ezberdinak dituela baizik.
Oraintsu sortutako Euskal Herriko Klimatologia eta Meteorologia Elkartean (EKME) lan handia daukate esku artean. Terminologia hutsunea dagoela dio Jon Albisuk, hitzak modu desberdinean erabiltzen dira. "Garaia da bilketa egiteko eta ez dagoena sortzeko". Junes Casenave buru, zubererazko terminologian dihardute lanean, gero Euskal Herrirako eredu izan litekeen hiztegia osatzeko. Izan ere, zaharrenek gordetako esaera asko eta asko egunik egun galtzen dira.
Hala ere, handia da euskararen aberastasuna oraindik ere, "lehen eguneroko lanari zegokion, eta gaur asteburuari begira, baina oraindik ere oso garrantzitsua da", adierazi du Albisuk. Eta negu inguruan, inuitek (eskimalek) dituzten 60 berbatik gora izan ez arren, elurra adierazteko ere zenbat era dauden aipatzen du Pello Zabalak: "Ekaitzarekin bada, litro ugari dakartza, maluta handiak dira, ze elurra sortu txiki-txiki sortzen da. Baina hotz handiagoa badago, udan kazkabarra bezala, elurra pinporta potoloetan dator; batzuetan kaxkabikoa da, bi kolpe ematen dituelako, bestetan kono baten moduan, bestetik lanbroa dagoenean elur hautsa, oraindik formatu gabe, bestetan bustiago baina kristala beharrean hautsago... hori guztia erortzearen arabera, gero behean jarrita, auskalo!".
Andoni Aizpuruk euri eta izotz moten artean ere zenbat berba dauden aipatzen du. "Badago izotz zuria, gaua oskarbi dagoenean, hau da normalena gurean; bestea, izotz beltza, ikusten ez den hori, oso arriskutsua da". Hainbat bitxikeria ere aipatu du: "Izotza eta elurra baino gehiago denean horma esaten diogu, baina kasu horretan bakarrik erabiltzen dugu. Bestea pareta da, badakigu zer den batuan esaten dugun horma ere, baina beste kasuan erabiltzen dugu". Eta esanguratsua da erdialdeko euskalkietan desagertutako berbei zelan eutsi dieten Euskal Herriko bazterretan: Nafarroa Beherean erabiltzen den babazuza (txingorra, kazkabarra), Iztuetak bildua, abazuza da Bizkaiko mendebaldean, eta erdibidean beste inon ez darabilte hitz hori.

Azalpen zientifikorik gabe izan arren, hizkuntzak berak adierazten du ulertu eta azaldu egiten direla fenomeno meteorologikoak: "Batzuetan hotz handia egiten du eta gauerako ikusten da ihintza. Bestetan gauez sortzen da eta goizez ihartuta dago, hortik antzigarra daukagu. Antzigarra edo lantxurda berriz, fenomeno desberdinak dira, desberdin sortuak eta azalpen zientifikorik gabe ere hizkuntzak bereizten dituenak", dio esatari eta meteorologo ezagunak.
Esan bezala, kristautasunak antigoaleko esaera eta ohituren gainean moldatu du egutegia. Zabalaren esanetan, oraintsu arte gehienek santuen arabera antolatzen zituzten etxeko lanak eta baita naturaren eta fenomeno meteorologikoen azalpena ere. Gabon edo eguberriei dagokienez, "igartegunak ziren. Egun bakoitzari begiratzen zitzaion gehiago hurrengo hilabeteak nolakoak izango ziren jakiteko. Eguberri egunez eguraldi ona eginda, Pazkorako kontuz! Gure aurrekoari asko axola zitzaion negua negu izatea eta ez beste".