Loratu ala hil. Loratu eta hil
Noizbait. Noiz izan ote zen? Noizbait landareren batek lorea egitea erabaki zuen. Bai, bai, landareek ere erabakiak hartzen dituzte, eta guk maiz ez bezala, erabakiak bete egiten dituzte. Eta loreak sortu zituzten.
Ez asko arte, uste zuten lehen landare loredunak duela 140 milioi bat urte sortu zirela. Garai bateko gure aurreko baleazaleek ederki ezagutzen zuten uharte enblematiko batean, Norvegiako Svalbard uhartediko Spitsbergenen topatu dituzte, baina, 100 milioi urte inguru lehenago ere bazirela erakusten duten aztarnak, Erdi Triasikoan, alegia. Gerora antzeko trazak topatu dituzte Suitzan. Bi aurkikuntzak Zuricheko Unibertsitateko Susanne Feist-Burkhardt eta Peter Hochuli irakasleen lanaren emaitza dira. Egundo ez dute topatu landare loredunen garai modutsu haietako fosilik. Aurkitu dituztenak polen aleak dira. Eta polenik bada, loreak ez dira urruti. Samur, hauskorra izan lorea, eta ezin kontserba… Baina lasai, gutxiena uste dugunean aurkeztuko digute garai hartako loreren baten fosila. Oraingoz, polen aleekin etsi behar.
Garai hartan bi gune horiek klima subtropikaleko eremuak ziren, baina baldintza oso bestelakoak zituzten: bata hezea zen eta bestea lehorra. Ondoriozta daiteke landare loredunak baldintza ekologiko askotarako prest zirela. Eta mundu honen, Lur osoaren, kolonizazioa abiatu zuten. Loreek bektoreak behar zituzten batetik bestera polena eramateko eta polinizazio sindromea edo lore sindromea deritzana etorri zen: nola erakarri intsektu edo dena delako bitartekari egokia. Garai hartan lore handiak eraikitzen zituzten, artean erlerik ez zen-eta, kakalardoek ernaltze lana behar bezala egin zezaten.
Harrezkeroan milioika landare loredun garatu da eta bakoitzak bere bidea jorratu du. Ez loregintzan soilik. Batzuek erabaki zuten egun gutxi batzuetan jaio, hazi, loratu, haziak eman eta hiltzea: errefautxoak, adibidez, bizitza oso baten bide hori 50 bat egunetan osatzen du; sasoi bakar batekoak edo urteko landareak esaten zaie. Beste batzuek bi sasoi edo urte behar dituzte, biurteko esaten zaie, eta lehen urtean hazia erne eta landarea haziko da, eta bigarrenean loratuko da eta fruituak eta haziak emango ditu. Hirugarren kuadrilla batekoak bizikorrak dira: bere zikloa osatzeko hiru urte edo gehiago behar dituztenak; adibidez, milaka urte bizitzeko gai diren zuhaitzak.
Lagunarte horretakoek, bizitza tarte horretan, loratu eta fruituak eman eta haziak zabaltzea urtero edo zenbait urtetik behin egingo dute. Sagarrondoarena (Malus domestica) bi urtero izango da, bai-urtea edo baialdia eta ez-urtea edo ezaldia. Pagoak (Fagus sylvatica) 4-8 urteko tartearekin izaten du bai-urtea. Horiei “polikarpiko” esaten zaie.
Badira monokarpikoak ere. Bitxiak egiten zaizkigu: urteetan bizi, hazi, handitu eta behin loratzea erabakitzen dutenean loraldi hori ekarri, fruituak eta haziak eman eta hil egiten dira. Loratzea hiltzea da. Loratuz bere buruaz beste egin. Bere buruaz lore egin. Horietako batzuk baditugu gure artean. Euskal Herri lehorrean bizi den agabe mexikarra da bat (Agave americana). Euskal Herri hezean ezagunenak, ehunka urte loratu gabe bizi daitezkeen banbuak (Bambusa spp.); izan ere, ikusi al duzu sekula banbuaren lorerik? Ba inoiz loratuta ikustea egokitzen bazaizu, gogoan izan, bere buruaz lore egiten ari da. Bizitakoa urtetsua izanik, hiltzeko lotsarik gabe.
Lagun asko dut. Ezagutzen ditudanetatik hegalari jendea da mordoxka bat. Duela hiru bat urte, horietako baten bisita izan nuen; ez dut gogoan nor zen. Antxeta mokogorria izan zitekeen, edo zozo eme bat, edo saldo handietan ibiltzen diren arabazozo pikart horietakoren bat, edo... [+]
Gure hondartzak marrazoz beterik daude. Igerilariak lasai egon, kostaldean 100-200 metroko sakoneran ditugun hondartza zabalez ari bainaiz. Bertan bizi da Atlantikoko marrazo ugariena eta txikiena.
Maiatzaren 10ean egun osoko festa berezia antolatu dute Zestoako Amilibia baserrian. Agroekologiaren eta elikadura burujabetzaren alde, Gipuzkoako Biolur elkarteak abiatutako proiektua da Amillubi, eta udaberriko hitzordua aitzakia paregabea izanen da tarte eder bat partekatu... [+]
Oraindik ikusgai dago Donostiako San Telmo museoan Memoriaren Basoak erakusketa, maiatzaren 11ra arte. Totalitarismoek gizartea kontrolpean hartzeko erabiltzen dituzten metodo eta tekniken inguruko hausnarketa bat da, espresio artistiko ugariren bidez ondua.
Apirilaren 17an, Brasilgo Eldorado do Carajás-en egin zuten lurrik gabeko 21 langileen sarraskiaren 29. urteurrena izan da. Ordutik, La Vía Campesinak data oroitzen du Nekazarien Borrokaren Nazioarteko Egun gisa, lurrerako eskubidea defendatzeagatik koldarkeriaz erail... [+]
Maiatzaren 22tik 23ra bitartean deklaratu beharko dute auzipetuek. Gazteek salatu dute instituzioak "geroz eta gehiago" ari direla mugatzen protestarako eta mobilizaziorako eskubide politikoa, eta 'Bajadikako 27ak' izenarekin sortu dute plataforma bat. Maiatzaren... [+]
Sasoitsu, osasuntsu eta bizipozez gainezka egotea dut helburu. Jaten dudanak, egiten dudanak eta pentsatzen dudanak eragina du oreka eta malgutasuna lortzeko eta tentsioa saihesteko.
Egurra diamanteak baino arraroagoa, bakanagoa da. Bai, unibertsoan errazagoa da diamanteak topatzea egurra baino.
Proventza eskualdean, Alpeen hegoaldean abiatu zuten Lili Saint-Laurent euskaldunak eta Mathias Guibert proventzarrak abeltzaintza proiektua duela hamar urte pasatxo. “Ardi, ahuntz, behi, txerri eta pottokekin plantatu ginen etxalde dibertsifikatua landuz, baina laborantza... [+]
Anbotoko Mari ezagutzen dugu askok, Aralarko dama, Aketegiko dama eta beste izen ugariz ere ezaguna dena. Amalur izaki gorputza hartua da Mari, gure jainkosa, euskaldunon artean ezaguna. Soineko apainez jantzitako andere bezala aurkezten da herri askotan. Baina nor ote da Mari... [+]
Urduñako 2022-2042 Onura Publikoko Mendia Antolatzeko Planaren parte da ekintza, eta Eusko Jaurlaritzako Ingurumen Sailaren babesa eta Bizkaiko Foru Aldundiko Mendi Zerbitzuaren laguntza jaso du.
Gaur aurkezten dugun intsektuaren izen zientifikoak, besteak beste, bi gauza azaltzen dizkigu: alde batetik, gorria dela (ez erabat) eta ez duela hegorik. Okerrak ez dira biak ala biak, baina gorria ez da bere kolorazio bakarra, eta hegoak ere izan baditu, baina beraien tamaina... [+]
Sendabelarrak non bildu galdetuz idazten didate eta bide bazterrei erreparatzeko esan ohi diet. Erromantizismoak kalte egin digu bizitzako esparru askotan eta hemen ere bai, sendabelarrak ez baitaude mendi tontorretik gertu dauden bide zidorretan (bakarrik), ezta kostatik bertan... [+]
2021 inguruan hasi zen Itziar Presa Blasco gernikarra konbutxaren munduan murgiltzen. “Magisteritza ikasi nuen nik, eta hezkuntzan aritu nintzen urteetan lanean, baina semeak jaio zirenean etxean geratzeko aukera izan nuen, eta ordu arteko guztia, nolabait, apurtu egin... [+]
Apirilak asaba zaharrengana garamatza. Apirila urte osoaren gakoa izango da. Lurrak antolatzea, ongarriketa osatzea, haziak plantatzea, pardak, makilak, sareak, lokarriak atontzea… Hamaikatxo lan bada, sasoi berrirako urratsik handiena, gero uda eta udazkena azkurriz eta... [+]