Gezur handiagorik! Euskara hizkuntza osoa da, kode osoa du, eta denetarako balio du. Euskaldunok badakigu euskaraz maitatzen, baita gorrotatzen ere. Badakigu lore ederrak botatzen, baita irain zitalak ere. Euskara da euskaldunok betidanik biziari erantzuteko topatu dugun tresnarik osoena, eta arlo guztietarako erabili duguna. Iraintzeko orduan euskarak altxor ikaragarri handi eta zabala du.

Topikoaren nondik norakoak

Topiko hau zahar-zaharra da, eta euskaldunen apologistek, batez ere XVIII. Eta XIX. Mendeetan, sortu eta zabaldu zuten. Euskara zen IBeriar Penintsulako mintzairarik zaharrena, agian Babeleko nahasmenduaren aitzinetik mundo osoan egiten zena. Euskara zen Jaungoikoak Adan eta Ebari emandako hizkuntza garbia, biraorik gabea, hitz zatarrik gabea, irainik gabea… Hori zen proba bat gehiago euskaldunen noblezia eta odol-grbitasuna plazaratzeko.  Euskal apaizek ere izugarri lagundu zuten topiko hau zabaltzen: euskaldunak jende garbia ziren, bekatua ia ezagutzen ez zutenak. Eta hau behin eta berriz errepikatua topiko bilakatu zen.

Euskal irainak jasoz eta aztertuz

Betidanik harritu nau topiko horrek zabaltzen zuena, eta erdaldun askok edota euskaldun elizkoienek aldarrikatzen zuten iraingabetasun hori, eguneroko bizimoduan, oso bestelakoak entzuten nuena ez zetozen bat. 1998an, hiru euskarairakasle, Koba Gartzia-Ugarte, Jon Zelaia eta ni neu topatu ginen formakuntzasaio batean. Bertako ikasbidea borobiltzeko, euskarari buruzko lan bat agindu ziguten. Gure artean hitz egin, eta irainbideari buruzko zerbait egitea erabaki genuen, horrela jaio zen Irainka. Euskal irainen bilduma izeneko liburuxka, 1999an Gero-Mensajero argitaletxeak liburu formatuan plazaratu zuena.

Irainak biltzeko, bibliografiara jo genuen, batetik. Hiztegi orokorrez gain, aurretik eginak zeuden hainbat bilketa-lan izan genituen oinarri, bai eta gaiaren inguruko zenbait artikulu ere. Erabilitako iturri batzuk hauek dira: Antonio Perez Bilbaoren Bermeoko herri hizkera, Bernardo Estornes Lasaren Erronkariko uskararen hiztegia, Edurne eta Amaia Alustizaren Zegamako despektiboak izeneko artikulua, Aizu! Aldizkarian Karlox Barrentsorok idatzitako “Euskaraz ere baditugu irainak”, Iñaki Martiarturen Zubererazko irain-bilduma argitaragabea, eta Koba Gartzia-Ugarte berak osatutako Bizkaierazko irain-bilduma argitaragabea.

Besterik, galdeketa bidez ere hainbat ale bildu genuen. Horretarako, hiru zatitan banatu genuen euskararen eremua, eta bakoitzak gertuen zuena landu zuen. Jon Zelaiak, oñatiarra izaki, Gipuzkoako mendebaldea hartu zuen, Gipuzkoan bizkaieraz egiten den eremua, alegia; Hondarribian ere galdezka aritu zen, hor bizi baita. Koba Gartzia-Ugarte santurtziarrak Bizkaia hartu zuen (aipatua dugu lehenago ere bilduma egina zuela). Ni Donostian jaio, Lezon hazi eta aspalditik Urruñan bizi naiz; hori dela eta, Oiartzun ibaitik eskuinera, Iparraldeko hiru lurraldeak harturik, jardun nuen. Azkenik, gipuzkerazko irainak hiruron artean bildu genituen. Horrela 3000 irain inguru biltzera iritsi ginen.

Irainen sailkapena

Irainkakoa oso esperientzia polita izan zen, eta, ordutik, nik, nire aldetik, irainak biltzen jarraitu dut. Irainen itxura eta esanahia kontuan harturik, honako sailkapena egin daitekeela uste dut:

1. Klasikoak, hau da, betidanik oso entzute handikoak izan direnak eta beste multzoetan sar ez daitezkeenak: babo, alen, ergel, kirten, lerdo, lelo, ziztrin, alproja.

2. Sexua, soilik, aipatzen dutenak: alu, zakil, potroso, zakilote, buztantxo, zakiltxo, zakilpistola, pittitto, pitilin, pitilintxo, pito, txilibito, koxkabilo…

3. Animalian eta sexua nahasten dituztenak: potrozorri, zerripotro, zerripotroso, zerribuztan, astobuztan, astazakil, astapotro, astotranka…

4. Animaliak, soilik, aipatzen dituztenak: asto, astama, zerri, zerrama, urde, urdanga, mando, zakur, putre, bixigu, mozolo, azeri, otso, pizti…

5. Animalien gorputz-atal bat aipatzen dutenak: xoxoburu, txoriburu, katabegi, oilarbuztan, oilarmoko, sugemihi, txoribuztan…

6. Landereen berri ematen digutenak: arbilore, artaburu, azaburu, azaosto…

7. Koloreren bat aipatzen dutenak: zuri, beltz, gorri, gogourdin, hezurbeltz, mihizuri, suegorri, atorzuri, txapelzuri, hankagorri…

8. Adjektibo hutsak direnak: zikin baldar, zarpail, faltsu, trakets, maltzur, gaizto, zital, mozkorti, mozkor, ihar, Potolo, gizen, gezurti, zaztar, zatar…

9. Izenak eta adjektiboak lotzen dituztenak: muturzikin, burugogor, buruhaundi, kaxkamotz, kaxkazuri, sudurluze, ahobeltz, ahobero…

10. Aurrean, trinkotasuna azaltzeko, mari-aurrizki daramatenak: mariapain, marilerdako, maritxoro, maribideetako, maribihurri…

11. Aurrean, trinkotasuna azaltzeko, beti- aurrizkia daramatenak: Betigaizto, betizital, betini, betikontra, betilerdo, betikaka, betizikin…

12. Aurrean, maila ematen ez duela adierazteko, sasi- aurrizkia daramatenak: sasimaistra, sasimaisu, sasigizon, sasiapaiz, sasimutil…

13. Akats fisikoen berri ematen dutenak: besomotz, entzungor, begibakar, antipar, ipurdifrontoi, ipurdipandero, bularmarmita, mingainluze…

14. Irain politikoak; frantximant, frantseskume, piperpotero, hedezuri, txapeloker, sardinzahar, mendizorri, eltzetxo, trenak ekarritako…

15. Bestelakoak, hau da, aurreko multzoetan sartzen ez direnak: segapoto, arrastelu, gizajopastel, kaxkoi, gizontxaperu, txorimalo, erretxin…

Irainak eta euskararen normalizazioa

Garai batean, euskararen irakaskuntza bide ofizialetatik abiatu zenean, euskaldunak –hau da, euskaraz dakitenak- sortze zen  helburu nagusia, horrekin euskararen etorkizuna bermatuko genuelakoan. Urteak igaro ahala, konturatu gara, hori abiapuntu hutsa zela. Hori dela eta, euskaltzaleak beste bide batzuk bilatzen hasi ziren, eta hortxe konturatu ziren gazteek, hizkuntza formalaz gain, bestelako hizkera bat behar zutela, argot moduko bat, euren sentipenak adierazteko. Eta orduan, ordura arte bazterturiko arloak lantzen eta jorratzen hasi ziren: hitanoa, lexiko berezia, irainak, biraoak…

Ene ustez, ez zaie arrazoirik falta, euskarak era guztietako baliabide eta adierazpideak behar baititu; hala ere, ez dugu ahantzi behar euskarak horrelakoak ere betidanik izan eta erabili dituela. Inguruetako hizkuntzetan argota, neurri handi batean, lexiko berezian datza, eta gurean, ene aburuz, hitanoaren adiskeretan eta irain-biraoetan.

Gaurko euskaldunok normalizazioa eguneroko mintzagai dugu. Euskalgintzaren sektore guztaik horretan ari dira buru-belarri. Euskara funtzional, moderno eta aberatsa egin beharra dago, gure hizkuntzak XXI.mendeko beharrei txukun eta egoki erantzun diezaien. Hori da gaur egun euskarak duen erronkarik handiena. Irainbideak ere eman beharreko urrats horietan lagun dezakeelakoan nago.

(Artikulua Administrazioa Euskaraz aldizkariaren 89. zenbakitik hartua dago).