36ko Gerra. Abenduko kronika: Eguna, euskarazko iraultza komunikatiboa
- 1936-37ko gerra garaian, Euskadin ez zen prozesu iraultzailerik eman. Katalunian edo Aragoiko lurretan ez bezala, liskar handirik gabeko giroan aritu ziren Eusko Jaurlaritzaren gidaritza onartu zuten guztiak eta gainontzekoek ez zuten nahikoa indarrik. Horregatik, eta bitxia bada ere, garai hartako aldaketa sakonenak beste esparru batzuetan -hezkuntzan edo komunikabideetan, esaterako- aurki ditzakegu, iraultzaile izan gabe, goitik beherako eraldaketak gorpuztu zituztenak. Horietako bat, euskara hutseko lehenengo egunkaria:Eguna. 1937arekin batera jaio zen.
Horrela, II. Errepublikaren bezperetan, euskal hiztunen dentsitate handiena zuen Gipuzkoan, El Día egunkari abertzale eta elebiduna bultzatu eta kaleratu zuten. Horretan ere gaztelera, euskararen gainetik, erabat nagusi zen. Dena den, egunkari horiei aitortu behar zaie euskal egunerokoaren beharra aldarrikatu izana eta Argia aldizkariarekin batera, kazetarientzako eta euskal hizkera komunikatiboarentzako trebatze guneak sortu izana. Beraz, euskara hutsezko lehenengo egunkaria 1937ra arte sortu ez bazen ere, euskal kazetaritza prest zegoen berau kalean jartzeko.
Bere estreinako agurrean aitortu zuten legez, erronka itxaropentsu bezain handia zuten aurrez aurre. Hemen gara izenburupean, honela zioten: «Ametsez gainezka ta itxaropen bixiz gatoz. Euzkerea erabilkatxa dala uste dabenei arpegi emoten dautsoegu eta gure aberkidei atsegin yakezan izparrak euzkeraz bakarrik, argi-argi eta ziatz-ziatz emoteko ustietan agertuten gara». Asmo eta ekimen hori gauzatzeko, ordea, jende gutxi zegoen, erredakzio taldea oso txikia baitzen. Manu Ziarsolo «Abeletxe» zuzendariaren gidaripean, hor aritu ziren Eusebio Erkiaga «Endaitz», Augustin Zubikarai «Kresala», Jose Maria Arizmendiarrieta «Barinaga» eta Alejandro Mendizabal «Mutriku» erredaktore, zuzentzaile eta itzultzaile arduretan. Orduan hain ohikoak ziren horrelako izengoitiak erabiliz, egileen kopurua biderkatuta zirudien Egunaren orri apurretan.
Hala ere, kolaboratzaile makina bat lortu zituzten orduko euskaltzaleen artean. Batzuk aipatzearren, hor aritu ziren Jesus Insausti «Uzturre», Iñaki Eizmendi «Basarri» Andoni Arozena «A-BI», Sabin Muniategi, Errose Bustintza «Mañariko» eta Sebastian Alustiza «Ilintxa». Eginbehar gehienez, dena den, erredakzio taldea eta horien artean Augustin Zubikarai eta Eusebio Erkiaga arduratzen ziren. Hala nola, iristen ziren kronikak eta idazlanak zuzentzen zituzten, erdaraz iristen ziren informazioak euskaratzen eta sarritan geratzen ziren orri hutsuneak nola edo hala taxutzen eta betetzen.
Kazetari gehienen jatorriarengatik, bizkaiera nagusitu zen artikuluetan, baina kolaboratzaile esanguratsu batzuek, Uzturrek bere Kaleko Marmarrarekin, Iñaki Eizmendik Nere Bordatxotik atalarekin edo Sebastian Alustizak frontetik bidalitako kronikekin, gipuzkerari ere tokia egin zioten egunkari berrian.
Arras zaila zen nolabaiteko objektibotasunarekin gerraren gorabeherak jarraitzea. Egunak, gerra garaiko egunkari guztien legez, egoera berezi horretara makurtzen zuen lerro informatiboa. Horren ondorioz, suertatu ziren gertaerekin eta gerraren bilakaerarekin parekatuz, hutsunez eta baikorkeriaz zipriztinduriko alderdikeria nagusitu zen behin eta berriro. Iritzizko kazetaritza albiste zuzenari gailendu zitzaion eta gerra frontea oso gertu izan arren, gatazka horri buruzko informazioa abaguneak eskatzen zuena baino apalagoa izan zen sarritan. Jokabide hori indartu egin zen guda aurrera joan ahala. 1937ko martxoaren 31n, frankistek Bizkaiaren aurkako erasoari ekin ziotenean, egoera gero eta latzagoa bihurtu zen Eguna sostengatzen zuten aldekoentzat. Hala, kutsu askoz propagandistikoagoa hartu zuen euskal kazetak.
Nazionalen erasoaldiak iraun zuen bitartean, egunkariko izenburuak gudarien kemena sustatzera bideratu zituzten. Horrekin lotuta, kontuan izan beharra dugu Egunak plazaratzen zituen 10.000 aleetatik, gehien-gehienak milizianoen eta gudarien artean banatzen zirela, bai kasernatan eta baita fronte guneetan ere -azken horietan doan banatzen zen-; lubakiendako egunkaria izan zela esan daiteke. Jakina, gerrarekin jaio zen euskara hutsezko lehen egunkaria, armen menpe hil zen, beste ekimen asko bezala. Bilbo frankisten esku erori baino egun batzuk lehenago, Egunak bere azken zenbakia (139.a) kaleratu zuen ekainaren 13an. Bezperan, burdinazko hesia hautsita Bizkaiko hiriburuaren aurkako frankisten erasoa egun gutxiko kontua zelako utzi zioten argitaratzeari. Egunak, jaio zenetik sei hilabete bete berri zituen. Tarte horretan, ederki burutu zuten Juan Ajuriagerrak, egunkaria sortu eta berehala esandakoa: «Egunotan egin dana, gero be egin leike». Gerra garaian, Egunaren bitartez euskarari eta euskal kazetaritzari egundoko bizia eman zioten kazetari aitzindari horiek.
«Ni Lauaxeta naz, andereño, euskal olerkari, kazetari eta gudaria (...)
Nik nahiago zaituztet zuek. Ni zuek nauk, neurri batean behintzat».
Eleberri honetan, Estepan Urkiaga Lauaxeta berpiztu zuen Juan Luis Zabalak. 1997ko Euskal Herrira ekarri zuen. Orain arte, Literaturaren argitan izeneko sail honetan, gerra garaian kokaturiko lanak ekarri ditugu, horrexegatik inori arraroa gertatuko zaio mungiarra ekartzea. Gainera, bai Augustin Zubikaraik, bai Eusebio Erkiagak, gerra eszenatoki zuten zenbait lan idatzi zituzten. Are gehiago, Lauaxetak ia ez zuen ezer idatzi Eguna egunkarian, kazetari lan gehienak Euzkadi egunkarian argitara eman baitzituen.
Agur Euzkadi hautatzeko arrazoia, gure iritziz, Juan Luis Zabalak pausatzen duen gaietako bat da: euskal prentsa. Izan ere, euskarazko egunkariaren egitasmoa aspaldikoa zen, eta Lizardirekin batera, Lauaxeta izan zen Errepublika garaian jeltzaleen barnean euskarazko eguneroko baten beharra defendatu zuenetako bat.
Eleberria road movie bat da, pantailarako sortua dirudi. Agur Euzkadi bi garaien arteko zubia da, Eguna itzali eta egunkariak argia ikusiko bazuen, gisa honetako zubi lanak behar ziren, behar genituen, behar ditugu. Haiek gu ziren, gu haiek gara.
Eguna egunkariko kazetari eta kolaboratzaileek lan ugari utzi zituzten, baina gerraren eszenatokia ez zuten sobera baliatu haien lanetan. Eusebio Erkiagarena da Jaioko dira nobela (Labayru, 1984), nazionalak Lekeition sartu zireneko garaian girotua. Maitasun istorio bat da kontakizunaren motorra, bi bandoak elkartu nahi dituen maitasun istorioa. Autobiografia bat utzi zigun Augustin Zubikaraik, Makillen egunak. Guda baten kerizpe eta autsetan (Egilea editore, 1983). Basarriren bertsoak hurrengo batean ekarriko ditugu orriotara.
Egun, bada sua etorkizunean bilatzen duenik, guk argia iraganean bilatu ohi dugu.
Belaunaldi oso baten liburua da Palinpsestoa. Idazten dakien modura idatzi du Arrieta Ugartetxeak, eta horixe dateke alde gaitza. Gainerakoan, hortxe gure iragan hurbila, gerra ondoa, apaiz giroa, euskara, militantzia… eta ez hain hurbila ere, senide nagusien gerra... [+]
Datorren irailaren 25ean 40 urte beteko dira GALek Baionako Monbar hotelean egindako atentatutik, non lau euskal errefuxiatu hil zituen. Horren karietara, Gogora Memoria, Elkarbizitza eta Giza Eskubideen Institutuak oroimen ekitaldi bat egingo du udazkenean.
Donostiako Udaleko Memoria Historikoaren Aholku Batzordeko Sinbologia Lantaldeak dokumentazioa aurkeztu du, eskultura frankista dela frogatzeko. Eskulturaren jatorriaren inguruko eztabaida ireki nahi dute hirian, eta udal gobernuari zenbait eskaera egin dizkiote.
Salvador Puig Antich frankismoaren kontrako militantea izan zen. Askapen Mugimendu Iberikoko kidea, 1973ko irailaren 25ean atxilotu zuten. Gerra-kontseilua egin zioten, eta garrotez exekutatu zuten handik sei hilabetera, 1974ko martxoaren 2an. Aurtengo otsailean baliogabetu du... [+]
Nazismoaren biktimak izandako euskal herritarrak oroitzeko Eusko Jaurlaritzak egin duen lehen aitorpen instituzionala da. Hego Euskal Herriko 253 pertsona deportatu zituzten 1940 eta 1945 urteen artean. 113 bertan hil ziren eta beste asko, handik bizirik irten baziren ere... [+]
Oraindik ikusgai dago Donostiako San Telmo museoan Memoriaren Basoak erakusketa, maiatzaren 11ra arte. Totalitarismoek gizartea kontrolpean hartzeko erabiltzen dituzten metodo eta tekniken inguruko hausnarketa bat da, espresio artistiko ugariren bidez ondua.
50 urte bete dira Polizia frankistak Mikel Gardoki Azpiroz ETApm-ko kidea tirokatuta hil zuenetik. Egiari Zor fundazioko kideek eta Gardokiren kide Juan Miguel Goiburu Mendizabal 'Goiherri'-k hartu dute parte ekitaldian.
1945ean Neuengammeko nazien kontzentrazio esparruan hil zen Jean Iribarne gamerearraren diru-zorroa berreskuratu eta bere senideei eman diete. Ipar Euskal Herrian gutxienez 350 herritar deportatu zituzten erresistentzian parte hartzeagatik, eta ia erdia ez ziren bizirik atera.
Kirola eta oroimena uztartuko dituzte, bigarrenez, mendi-martxa baten bitartez. Ez da lehiakorra izanen, helburua beste bat delako. La Fuga izeneko mendi martxak 1938ko sarraskia gogorarazi nahi du. Ezkabako gotorlekuan hasi eta Urepelen amaituko da. Maiatzaren 17an eginen dute.
Fusilamenduak, elektrodoak eta poltsa, hobi komunak, kolpismoa, jazarpena, drogak, Galindo, umiliazioak, gerra zikina, Intxaurrondo, narkotrafikoa, estoldak, hizkuntza inposaketa, Altsasu, inpunitatea… Guardia Zibilaren lorratza iluna da Euskal Herrian, baita Espainiako... [+]
Gogora Institutuak 1936ko Gerrako biktimen inguruan egindako txostenean "erreketeak, falangistak, Kondor Legioko hegazkinlari alemaniar naziak eta faxista italiarrak" ageri direla salatu du Intxorta 1937 elkarteak, eta izen horiek kentzeko eskatu du. Maria Jesus San Jose... [+]
Familiak eskatu bezala, aurten Angel oroitzeko ekitaldia lore-eskaintza txiki bat izan da, Martin Azpilikueta kalean oroitarazten duen plakaren ondoan. 21 urte geroago, Angel jada biktima-estatus ofizialarekin gogoratzen dute.
Bilbo Hari Gorria dinamikarekin ekarriko ditu gurera azken 150 urteetako Bilboko efemerideak Etxebarrieta Memoria Elkarteak. Iker Egiraun kideak xehetasunak eskaini dizkigu.
33/2013 Foru Legeari Xedapen gehigarri bat gehitu zaio datozen aldaketak gauzatu ahal izateko, eta horren bidez ahalbidetzen da “erregimen frankistaren garaipenaren gorespenezkoak gertatzen diren zati sinbolikoak erretiratzea eta kupularen barnealdeko margolanak... [+]
1976ko martxoaren 3an, Gasteizen, Poliziak ehunka tiro egin zituen asanbladan bildutako jendetzaren aurka, zabalduz eta erradikalizatuz zihoan greba mugimendua odoletan ito nahian. Bost langile hil zituzten, baina “egun hartan hildakoak gehiago ez izatea ia miraria... [+]