Egoerak Eraginda Literato

1977ko abenduaren 25an

Ibon Sarasola literatoari elkarrizketa
Egoerak Eraginda Literato
Ibon Sarasola, prestatzen ari den hiztegiarengatik dugu ezaguna azkenaldian. Baita euskal literaturari buruz egin dituen estudioengatik ere -- "Euskal literaturaren historia", "Gerraondoko euskal poesiaren antologia", "Txillardegi eta Saizarbitoriaren nobelagintza", "Euskal literatura numerotan"...--. Baina lan hauetan hasi baino lehen Ibon kreatzaile izan zen, 1964koa deitzen duen belaunaldikoa; "Poemagintza" (1969) liburuaz geroztik oraintxe arte beste lan literariorik argitaratu ez duen arren jarraitu du kreatzen, bai poesian eta baita nobelagintzan ere. Kreaziozko lan horretaz -- hasieratik gaurdaino -- 1964ko belaundaldiaz eta euskal literaturaren egungo egoeraz mintzatu gara bereziki, hiztegia alde batetara utziz, dirudienez, nahiko asperturik baitago Ibon "hiztegiari buruz beti roilo berdina" botatzeaz.
-- Ni euskal roiloan beste asko bezala hasi nintzen. Euskaraz gutxi idazten zen eta hor zerbait egin behar nuela iruditu zitzaidan, edo egin nezakeela. Hamabost-hamasei urte nituen. Grazia du, lehen eragina Elbira Zipitriarena izan zen. Bueno, eta uste dut garai hartan gehienak horrela hasi ginela: baten batek idatzi behar zuen eta begira...Ni edo Saizarbitoria edo Lertxundi edo beste asko horrela hasi ginen.
-- Gainera zuk -ingineritza ikasi zenuen.
-- Bai, eta ez naiz damutzen. Gero linguistika estudiatuko nuela jakin izan banu,"Exactas" aukeratuko nuen, baina har dezagun lehengoa. Ni ez nintzen orduan literato sentitzen. Hasi nintzen, gero gustatu egin zait eta jarraitu egin dut ; Ramoni eta besteei ere antzeko zerbait gertatu zaiela uste dut. Gu Parisen edo Liverpoolen jaio izan bagina, ez ginateke idazten hasiko. Hau inportantea dela uste dut gaur gure literatura pasatzen ari den krisisa ulertzeko. Egoerak bultzatu gintuen, idaztera, militantzia antzeko zerbait zen. Gero, gure arteko gehienek, roiloko beste alorretan -- ikastoletan, gaueskoletan etabarretan -behar haundiagoak zeudela ikusi zuten eta militantearen disziplinaz arlo haietara pasa ziren. Soldaduak bezala ginen eta gara oraindik neurri batetan behintzat. Gazteagoen artean ez dira gauzak horrela planteatzen, baina gure artean hala zen.
-- Hortaz, hutsetik literaturara pasa zinen "aberria salbatzeagatik"?
-- Bueno, hutsetik ez. Niregan behintzat bazen aurretik kreatzeko beharra. Ongi gogoratzen naiz, hamabost urte bete nituen egunean, goiz guztia pianoan pasa nuen. Ezin nuen ia bizitzen segi zerbait konponitzen ez banuen; hamazortziren bat konpas besterik ez zitzaizkidan atera...Beraz, musikarekin hasi nintzen. Pianorako suite bat egin nuen, ezer gutxi gehiago. Geroxeago, GAZTE NAIZ zela eta, berez musikan egin behar nuena, alor konprometituago Batetan -- hizkuntza zegoen tartean -- poesiaren bidez egitea pentsatu nuen.
-- Konta itzazu hasierak literaturan...
-- Lehendabizi zenbait lantxo egin nintuen, Gandiaga -- "elorrio" -- eta Lizardi irakurri eta gero . Koaderno batetan ditut, ongi ezkutatuta, eta halako momento batzuetan begiratzen diedanean, egundoko lotsa sentitzen dut.
Pixka bat geroxeago lagun batek James Soyceren "Ulises " utzi zidan. lkaragarrizko zirrara egin zidan eta mundu oso bat ireki. Lau hilabetez aritu nintzen "Ulises" irakurtzen, hartu, utzi... "Poemagintza" giro horretan idatzi nuen. Ez zuen aurretik egin nuenarekin zerikusirik.
Gero, Arestiren eraginez eta giro politikoak bultzaturik, poesia soziala -- jar ezazu komila artean -- egin nuen ; hori ere, noski, ez da inoiz publikatuko. Ondoren, nobelagintzara pasa nintzen. Zerbait idatzi nuen, gero nobela . zabalago bat egiteko asmotan; azkenean etsi nuen ; zati hura aste honetan publikatuko da, zegoen zegoenean.
Hizkuntza Poetikoa Landuz
-- Hainbat denbora pasa ondoren, orain dela urte pare bat poema luze bat egiten hastea pentsatu nuen. Lauaxetaren heriotzari buruz; Lauaxeta euskal idazle bezala eta Lauaxetarengan euskal idazlearen tragedia eta komedia nolabait erreflejatzeko . Nere egorari erantzun bat eman nahiean bezala egin nahi nuen.
Kontua horrela joan zen. Garai hartan Neruda, poesia anglosajoia eta italianoa nahikoa irakurri eta aztertu nituen, adibidez, Elliot bat, Ungaretti bat. Orduan ikusi nuen garaiko euskal poesiak bazituela halako ezaugarri batzu, subdesarroiloa edo adierazten zutenak. Poesia inmediatoegia zen bertso motzegia, ez zegoen hizkuntza kreatzeko gogo ohartu bat... Hortaz konturaturik hasi nintzen; estruktura oso itxi bat aukeratu nuen, "cuarteto de cuerda" baten egitura, oso bertso luzea, eta hizkuntza poetikoa lantzen saiatu nintzen. Hainbat hilabetez lan egin nuen eta fruitu bezala "Estebe paredoian " atera zen . Uste dut berehala agertuko dela, Arestiren omenez orain dela bi urte atera behar zuen liburu batetar,. Noski, poema ez nuen bukatu, zirriborro batzu besterik ez dira, eta ez dut uste inoiz bukatuko dudanik.
Gero, asko interesatu zitzaidan Pa.solini. Poeta bezala izugarria da, zinegile baino askoz hobea, diotenez, eta nik ere hori uste dut. Gero Bob Dylan, baina Euskal Herrian, oraingo giroan behintzat, ezin daitezke tankera horretako poemak molda. "Ea zer fundamentu den hori" hasiko litzateke jendea. Musikan berdin gertatzen da; Pau Riba bezalako kantari bat -- badakizu, "pasando de todo" -- gure artean pentsaezina da, gaur egun behintzat.
-- Lehen poemak, Gandiaga eta Lizardi; "Poemagintza", Ulises", "Estebe paredoian", Neruda eta Ungaretti. Badirudi beti beste idazleren baten influentziapean eskribitzen duzula...
-- Bai, bai. Ez nau inoiz idaztera bultzatu paisaje batek edo egoera personal batek. Itsasoa ikusten badut,- hunkituta geratuko naiz beharbada, baina ez zait inpresio hori ezertan gauzatzen, ezer idazgarritan esan nahi dut. Beste idazle bat kreatzen ikusteak kilikatzen edo bultzatzen nau idaztera,; besteren lanak eginten didan zirrarak. Adibidez, nobela bat egingo banu, erabakia dut oraindik bertatik Faulkner meditatuz egingo nukeela, Faulkner nobelista bezala asko interesatzen zaidalako, batez ere "Absalón"en. Aspaldi honetan gure gerra darabilt buruan nobela batetarako gai bezala . Egitekotan, nobela horretako teknika erabiliaz egingo nuke.Gainera, gerra bizitu ez nuenez gero, ezingo nuke beste modu batetara egin.
Plagioa Dela Eta Ez Dela
-- Eta hori ez al da plagioa?
-- Bueno, segun zer den plagioa. Nik ulertzen dudan bezala, plagioaren beldurrik ez dut, Erdi Harokoek bezala planteatzen dut nik asunto hori, hau da, oriluan plagiatzen zioten elkarri eta ez zen ertatzen, fenomeno kultural bat zen. Beharbada orain ere horretara goaz. Ezra Pound edo Elliot plagiatzaileak dira eta ez die inork -- edo ia inork -- ezer esaten.
"Poemagintza"n, "Hauster egunean", "Ulises"eko "Cómo nos divertireii>os el dia de la coronación" kantatik "fusilatua" da. Lotsarik gabe aitortzen dut iturburua. E,ta noraino den plagioa eta noraino ez, biak alderatuz ikus daitekeen gauza da.
-- Positiboa ikusten al duzu euskal literaturaren desarroilorako plagio modu hori?
Utz dezagun alde batetara plagioaren kontua nahiko konplejoa baita bi hitzetan eta hemen esateko. Dena dela, zera esan nahiko nuke, literatura gehiago -- eta bereziki poesia gehiago -- itzuli beharko genukeela. Saiakeran adibidez euskaraz edozer gauza zehazki eta itxuraz egitea ez da ia gaur hain zaila. Baina gai bereko erdal testurik xinpleena itzultzea, hori beste gauza bat da. Gure itzulpenak oraindik artisau-lanak dira. Eta pentsatu behar dugu inoiz euskal egunkari bat badugu, adibidez, telex-ak ia mekanikoki itzultzeko bideak prestatu behar ditugula gure hizkuntzan. Literaturan, egungo hainbat obra itzultzeak uste dut asko bortxatuko lukeela euskara garu ditugun espresio beharkizunetara egokitzera. Gure poesia oso ona izango da beharbada, baina hizkuntzagintzaren aldetik xinpleegia da: izena, adjetiboren bat, izena, adberbioren bat, aditza, eta punto.
Hizkuntza ez da inoiz laborategian sartzen eta hori egiten ez baduzu, ez dugu aurreratuko biderik. Horregatik gustatzen zait hain zuzen Koldo Izagirreren "Itsaso ahantzia". Gure metaforagintzaz ere beste hainbeste esango nuke, gaur munduan egiten diren gauzak kontutan harturik.
GAZTE NAIZ' Belaunaldi Berriaren Plazaratzea
-- 1964ko belaunaldiko zenbaitek. Z. ARGIAko GAZTE NAIZ orrialdean idatzi zuen. Belaunaldi berri bat zen, ideologiaren aldetik, euskararekiko hartu zuen posturarengatik...Eztabaidarik sortu zuen beste idazle eta irakurlego tradizionalarekin. Puskaketa bat ikusten zen gainerontzeko artikuluen eta orrialde horretakoen artean...
-- Hor, alde batetik, Ricardo Arregi eta beste batzu zeuden, nazioarteko orrialdea egiten zutenak; bestetik, GAZTE NAIZekook; Z. ARGIAk galerazi egin zigun talde bezala agertzea, hau da, artikulu guztiak bakoitzaren izenaz eta JARRAIkoa azpian ipiniaz firmatzea.
GAZTE NAIZ Ramonen kreazio bat izan zen. Gogororatzen naiz Ramon orain dela hamabost urte edo ezagutu nuela, berehala irakurri nuen haren artikulu bat "Ez naiz jatorra"; egundoko inpresioa egin zidan eta generalean ere horrela gertatu zen GAZTE NAIZekin. Neri gustatzen zitzaidan GAZTE NAIZ eta idaztea erabaki nuen. Nere kolaborazioa Beatles-en "Help" pelikulako musikari buruz izan zen ; "Penjamo" firmatzen nuen, baina friboloegia zen eta Ramonek 'P" bakarrik jarri zidan. Hau, orduko giroa pixka bat ezagutarazteko kontatzen dut.
Gogoratzen naiz gainera Ramon eta ez zirela artikulu tankera haren oso gogoko; besteren batzu ere idatzi nituen, baina ez ziren argitaratzen; Ramoni galdegin nion eta.esan zidan beste lanik ez bazegoen, etzeudela gaizki, baina "roiloa" behar zela; orduan, ia enkarguz bezala, egin nuen eta beste bat askoz ere "à la page"-ago, folklorismoaren aurka eta dantza modernoak erreibindikatuz, eta hura izan zen nere izenez firmaturik azaldu zen lehen artikulua. Eta ez pentsa horren konbikziorik gabe idatzi nuenik.
Taldearen Nostalgia
-- GAZTE NAIZekook talde bat osatzen genuen ; ostegunetan biltzen ginen: Rikardo Arregi, Mikel Lasa, Beobide, Saizarbitoria, Lete eta beste. Idazten zutenen artean Txillardegi ere -- Goienetxe bezala uste dut firmatzen zuela -bazegoen, eta, noski, hau ez zen bileretara etortzen. Gogoratzen naiz Leteren artikuluak izugarri onak eta gogorrak iruditzen zitzaizkidala; bat gogoratzen dut bereziki: "Requiem" eta zegoen zensurak pasatu ez zituen beste zenbait.
GAZTE NAIZeko taldea, Rikardorena eta, bestetik, JARRAI zeuden. Mugimendu baten hiru aurpegi bezala dut: "Ezkerra ez da behin ere hilko" -- bestea GAZTE NAIZ, literatura militante aplikatua eta gero, JARRAI, teatro taldea.
GAZTE NAlZ, aurreko egoera folkloristarekin kortea emateko gogoa izan zen eta hainbat hauzi plazaratzeko gogoa. Eta, noski, hura bukatu zenean, bukatu zen, GAZTE NAIZ. Momentu batetan "impasse"ra ailegatu ginen: gauza berdinak erreflejatzen ziren.Gero hasten da sartzen jendea eta jendea, deskafeinatua gelditzen da eta azkenean, horrela hiltzen da.
-- Zuretzat, idazle bezala hastapenetan zeuden momentu hartan, zer suposatu zuen GAZTE NAIZek?
Neretzat, pertsonalki, GAZTE NAIZetik atera dudan gauzarik inportanteena, Ramonekin erlazioa da, inoiz hautsi ez dena; oso inportantea izan da neretzat eta beretzat ere bai, beharbada.
Esate baterako, Ramonek Friburgon idatzi zuen "Egunero hasten delako" nobelaren lehen bertsioa eta, adiskidetasunez, euskal idazle bati bidali zion. Honek ez zion kasorik egin; Ramon nahiko frustatua geratu zen eta ez zidan utzi nahi. Azkenean, asko eskatu ondoren buzoian utzi zidan egun batetan; irakurri nuen eta han zerbait berria zetorrela konturatu nintzen. Lehen bertsio hori galdu egin zen eta pena da. "Irakurle maitea..." eta horrela hasten zen, baina gauza batzu kendu, beste batzu jarri... bazegoen atzetik zerbait. Egunero biltzen ginen Ramon eta biok, berak ekartzen zidan idatzitakoa eta diskutitzen genuen. Honela osatu zen nobela. Hortik erlazio literario bat sortu zen, gero gero beste mailetara zabaldu zena. Eta, neretzat, GAZTE NAIZen espiritua hura zen: elkarrekin biltzea, problema literarioaz eta momentuko gaiez hitzegiteko eta idazteko, eta, batez ere, taldea, egitea. Guk beti nostalgia hori dugu: taldea eta orduan taldea egiten genuen. GAZTE NAIZ batez ere hura izan zen: literatura egin behar zela, taldea egin behar zela...
-- Eta politika aldetik?
-- Garaiko ETAren oihartzun kulturala edo horrelako zerbait gertatu ginela esan daiteke. Ideologia konkretu bat baino areago, aurrean genituen hainbat gauzaren kontrako ikuspegi berdin batek batzen gintuen lehen momentu haietan.
Euskal Literatura, Gutxitan Bezain Gaizki
-- Gaur egunera itzuliz, nola ikusten duzu egungo euskal literaturaren egoera?
-- Literaturan guztiz behera goaz, guztiz gaizki gaude. Egin behar den tokietan -- poesian, teatroan, nobelan...-- ez ez egiten eta egin behar den tokietan -- saiakeran, zientzi hizkuntzan eta politikan -- literatura gehiegi egiten da. Kantidadea egiten da, baina lekuz kanpo., Zer agertu da azkenaldian? Aspaldi egindako hainbat gauza :Patri Urkizuren poemak, Haranburu Altunaren "Gernika", eta "Desgizona" . Gereñoren nobelak. eta Mario Onaindiaren "Elurtzan datzaten zuhaitz enborrak", Gandiagaren "Uda batez Madrilen"...eta, orain gogoratzen naizenez, ezer gutxi gehiago. Bueno, fenomenoa jenerala da. Duela hilabete batzu, "Vanguardia"n, Joaquín Marcoren artikulu batetan, irakurri nuen orain, bai gaztelaniaz eta baita katalanez ere, inoiz baino literatura gutxiago eta txarragoa egiten dela . Hori ez zen espero zena. Hemen bizi izan den bezalako egoera askatzean, bazirudien produkzio artistikoari gorakada bat ekarri behar ziola -- Penintsulaz ari naiz -- eta ez da horrela gertatu. Zinean badator zerbait, baina literaturan egundoko batxea dago Europa guztian, are gehiago gaztelaniazkoan eta katalanezkoan eta are are are gehiago euskarazkoan.
-- Hala ere, badago zerbait, ez?
-- Neretzat, momentu honetan literaturan ari diren bakarrak, eguneroko bizitzean eta jarraitasun batekin. Ramon Saizarbitoria, Bernardo Atxaga eta Koldo Izagirre dira, "Ustel"etan hain zuzen.
Gauza bat gertatu da: literatura egiten zuen jendea beste kanpo batzutan ari da, dirudienez gauza inportanteetan, baina literaturan ez da ia inor gelditu. Dirudienez, beste zenbait eginkizun urjenteagotzat hartzen dira. Azken finean, lehen aitatu dudan militantzia giroak mugatzen gaitu oraindik.
-- Noiztik nabaritu duzu literaturaren beherakada hori?
-- 1964ean gorakada izan zen. Orain zenbait gauza argitaratzen da, baina orduko girorik ez dagoelako zentzazioa dut: agertu ziren "Harri eta Herri" edo "Historia triste bat" eta polemika haundiak sortu ziren, Z. ARGIAn bertan. Orain ez da horrelakorik gertatzen.
Gure artean literatura nahiko desprestegiaturik egon da eta uste dut hori politikoen kulpa izan dela. Aterako ahal gara inoiz politikaren inflazio honetatik! Orain ez gara hasiko hau edo hori beste hura baino inportanteagoa ote den diskutitzen, baina hizkuntza batek zerbait behar baldin badu, literatur produkzioa -- ona edo txarra -- behar du.
ELIXABETE GARMENDIA
"Ez nau inoiz idaztera bultzatu paisaje batek edo egoera personal batek".
"...Parisen edo Liverpoolen jaio bagina, ez ginateke idazten hasiko ".
19-22

GaiezKulturaLiteraturaIdazleakSARASOLA2
PertsonaiazSARASOLA2
EgileezGARMENDIA3Kultura

Irakurrienak

Matomo erabiliz

"Badira hartzea merezi duten arriskuak, genozidioa gelditu behar dugu"

Zigor Olabarria Oleaga

EAJk Mundakako bere alkatea presionatzen zuen, udaleko idazkariaren gainetik aritzeko

Xabier Letona Biteri

Sionismoaren kontrako juduak jazartzen ari dira Alemanian

Gedar

"40 landare mota ditugu oihan baratzean, urte osoan bertatik jateko eta tresna xinpleekin lantzeko"

Estitxu Eizagirre

Euskal Herriaren lehen atlas kartografikoa osatu dute

Urko Apaolaza Avila

Azkenak

2024-04-22 | Garbiñe Larrea Iturralde

Intsusaren bigarrena

Joan urteko udaberrian idatzi nuen intsusari eskainitako aurreneko artikulua eta orduan iragarri nuen bezala, testu sorta baten aurrenekoa izan zen. Sendabelar honen emana eta jakintza agortzen ez den iturriaren parekoa dela nioen eta uste dut udaberriro artikulu bat idazteko... [+]

2024-04-22 | Eneko Bachiller Otamendi

Arrain-zoparako, besterik ezean, itsasoko igela

Amonak sarritan aipatu zidan badela arrain bat, garai batean kostaldeko herrietako sukalde askotan ohikoa zena. Arrain-zopa egiteko bereziki ezaguna omen zen, oso zaporetsua baita labean erreta jateko ere. Beti platerean oroitzen dut, eta beraz, orain gutxira arte oharkabeko... [+]

2024-04-22 | Jakoba Errekondo

Lurra elikatu, guk jan

Lurrari begira jartzea zaila da. Kosta egiten da. Landareekin lan egiten duenak maiz haiek bakarrik ikusten ditu. Etekina, uzta, ekoizpena, mozkina, errebenioa, emana, azken zurienean “porru-hazia” bezalako hitzak dira nagusi lur-langileen hizkuntzan.

2024-04-22 | Garazi Zabaleta

Txaramela

Pasta ekologikoa, ortuko barazki eta espezieekin egina

Duela hamabi urte pasatxo ezagutu zuten elkar Izaskun Urbaneta Ocejok eta Ainara Baguer Gonzalezek, ingurumen hezkuntzako programa batean lanean ari zirela. Garaian, lurretik hurbilago egoteko gogoa zuten biek, teoriatik praktikara pasa eta proiektu bat martxan jartzekoa... [+]

2024-04-21 | Gorka Peñagarikano Goikoetxea

'Cristóbal Balenciaga' telesaila

"Nabaritu dadila euskaldun batzuok euskaldun baten istorioa kontatu dugula"

Cristóbal Balenciaga diseinatzailearen biografia kutsuko fikziozko telesaila egin du Moriarti hirukoteak, Disney+ plataformarentzat. Estreinakoa dute formatu horretan. Aitor Arregi eta Jon Garañorekin egin du hitzordua ARGIAk, Jose Mari Goenaga kanpoan baitzen,... [+]

Eguneraketa berriak daude