Galdera zuzena zuen hitzaldiaren izenburuari erantzun argi batekin erantzun zioten Karrikirin: Jon Mirande idazlea zen. Jakina, Mirandez ari garenean argi-itzalak ere badira, eta idazle hitzari gailentzen zaizkio, sarri aski, beste izenondo batzuk: pedofilo edo nazi, batez ere.

Txiki geratu zen Karrikiriren denda solasaldira bertaratu ziren entzuleentzat. Batzu-batzuk zutik geratu ziren hitzaldiak iraun zuen ordu eta erdian. Esan beharra daukat, era berean, salbuespen gutxi batzuk kenduta, gazte gutxi izan ginela bertan. Agerikoa da, hortaz: edo Mirande kantzelatu dute, edo ez da gazteen intereseko. Ez behintzat han izan ziren 30 lagun irakurzale, idazle eta kulturzaleentzat bezainbeste.

Santi Leoné IHEOko irakasleak gidatu zuen saioa, eta Miel A. Elustondo kazetaria eta Mikel Soto idazlea gonbidatu zituzten Mirandez aritzera. Luze mintzatu ziren idazleari buruz, eta informazio saldoa eskaini zieten entzuleei. Iturriak eta datuak, aipuak, inpresioak… Ez dira kabitzen artikulu honetan horiek guztiak. Hona hemen, halere, Miranderen figura ulertzeko zenbait gako.

Parisen sortu zen Mirande, 1925ean. Gurasoak zuberotarrak ziren arren, ez zuten haurra euskaraz hezi; Sotoren arabera, “Frantzian integratzeko aspirazioa” baitzuten. Idazlearen euskalduntze berantiarraz zera esan zuen Sotok: “Euskal literatura iraultzera etorri diren idazleak euskaldun berriak dira: Aresti, Txillardegi… Mirande ez da salbuespena”. Erantsi zuen erraztasuna zuela hizkuntzekin.

Mirande, Parisko Goursez Vreizh kultur elkarte bretoian egin zituen lagunekin ohartu zen euskalduna zela, euskaraz ez bazekien ere. Apaiz batekin euskalduntzen hasi omen zen, baina ez dago hori frogatzen duen lekukotzarik; bai, ordea, 1940eko hamarkadan, euskal ordezkaritzan ikasi zuela Andima Ibinagabeitiarekin. Deabruaren Eskolako kidea da Soto, eta azaldu zuen gutun batzuk topatu zituztela, eta bertan adierazten dela idazlea euskarara gerturatu zela abertzaletasunaren bila, eta, batez ere, literaturaren bila. Sotok Miranderi buruzko ikerketa du eskuartean; iaz Tene Mujika Beka jaso baitzuen hari buruzko proiektu bat egiteko.

Bide berriak ireki zizkion euskarak Miranderi. 1950eko hamarkadarako gipuzkera eta Ipar Euskal Herriko euskalkiak kontrolatzen zituen, eta ordurako lagun talde bat eta zirkulu literario bat osatu zuen, Andimarekin ez ezik, Txomin eta Robert Peillen anaiekin ere.

Elustondok, bere aldetik, hitzaldiaren hasieran “errespetua” eskatu zuen Miranderekiko. Nerbioetako depresioa sufritzen zuen, eta hori zela eta, arazoak zituen loarekin. Kazetariaren ustez “egur gehiegi eman zaio gizajoari eta irakurtzea merezi du”. Laudorioak haren poesia, gutun eta artikuluentzat. Era berean, gehitu zuen oso informazio urria dagoela Mirandez 1948 urtea baino lehenagokoa, eta egin dena, Pablo Aristorenak egindako lanari esker izan dela aitortu dute bai Elustondok baita Sotok ere. Alaba bat izan zuela eta zortzi-bederatzi hilabeterekin hil egin zela; beste alaba bat izan zuela, Simone, eta izeba-osabek hezi zutela Zuberoan. Alaba euskaraz hezi zen eta frantses apurra baino ez zuen kontrolatzen. Mirande, berriz, frantsesez moldatzen zen, artean euskararik ez. Elustondoren hitzetan, familiako traumak izan ziren horiek. Ikasketetan ederki moldatzen zela ere azaldu zuen kazetariak, eta 1944an, Frantziaren liberazioaren urte berean, Finantza ministerioan ibili zela lanean.

Sinpatia politikoak
Miranderen sinpatia politikoak ez dira oharkabean pasatzen. Are, hori izaten da askorentzat determinantea haren gaineko iritzia sortzeko. Bada gutun bat, 1948koa, Mirandek berak bere burua kristautzat eta demokratatzat adierazten duena. Bi urte geroagoko beste idazki batean, berriz, pentsamendu arrazistak eta antidemokratikoak aitortzen ditu. Biratze ideologiko horretan gakoa izan zen Goursez Vreizh-en inguruan aritzen ziren Miranderen adiskideak, Goulven Pennaod eta Roger Hervé, besteak beste. Hizkuntzekiko zaletasunak ez ezik, Frantziarekiko gorrotoak ere asko lotzen zituen. Leonék, bitxikeria gisa, gogora ekarri du Txomin Peillenek esan izan zuela lagun horiek alkoholismora eraman zutela, eta, finean, ez zirela konpainia ona.

Euskal Herriko eta Bretainiako abertzaletasunen arteko aldeak ekarri zituen Sotok hori nolabait ulertarazteko: euskal abertzaletasuna arrazatik jaio zen, eta denborarekin aldatu egingo zen kulturarantz-eta; bretoien abertzaletasunak, berriz, kontrako bidea egin zuen II. Mundu Gerraren testuinguruan, kulturatik arraza eta identitaterantz. Hain justu, bretoi ugarik nazien bandoan kolaboratu zuten. Horrez gainera, Sotok beste argudio hau ekarri zuen: “Mirandek esaten zituen gauza batzuk euskaldunek ez genituen entzun nahi, eta, aldiz, bretoiek interes hori bazuten”. Frantziako IV. Errepublikaren ezaugarriak ere kontuan hartzekoak direla azpimarratu zuen.

Datuek, pasarteek eta idazkiek poliki-poliki bete zituzten mahai-inguruaren minutuak. Abertzaletasunaren krisia eta horrek irekitzen zuen markoa, Miranderen lan argitaragabeak, Igela aldizkaria, idazlearen heriotza, eta gaur egungo gizartean eta memorian duen tokia izan zituzten hizpide.

Argigarria izan zen, esaterako, solasaldiaren amaiera aldera, Elustondok irakurri eta azaldu egin zituela Jokin Zaitegiri poema bati buruz idatzitakoak. Madalena izeneko lehengusina gazte batekin maitemindu zela kontatzen zion, eta poema bat idatzi ziola. 15 urte baino ez zituen neskak. Hasieratik bertatik azaltzen dio Zaitegiri zalantzak dituela poemarekin, eta estrofa bakoitzean zer esaten zuen azaltzen dio gutunean. Horietako batean oso era esplizituan adierazten du Mirandek jakitun dela harekiko zituen pentsamenduak ez zirela egokiak: batetik, kusia zelako; eta bestetik, gaztea zelako. Eta gogoari eutsi behar ziola. Hobe zituela gogo-pentsamendu horiek ez gauzatu, eta, are hobe, desagertuko balira. Bestela esanda, Mirande bera onartzen ari zen gutun horretan intzestua eta pedofilia gaitzesten zituela.

Ildo horretan zabaldu zuen debatea ikusleetako batek, esanez Haur besoetakoa eta gisa horretako lanak “iraingarriak” direla. Bai gaiaren aldetik, baina baita trataeraren aldetik ere. Egilearen eta obraren arteko debatea mahai gaineratu zen, zalantzan jarrita fikzioa ote zen edo ez eleberrian kontatzen zena. “Navokoven Lolita edo Inazio Mujika Iraolaren ipuina, nork ez ditu ezagutzen?”.

“Mirandez hitz egiterakoan, ez zara sekula aspertzen”, esan zuen Sotok ondorio gisa. Izan ere, haren heriotzatik 50 urte baino gehiago pasa direnean, agertzen ari dira oraindik ere ezkutuan ziren testuak. Asko dago ezagutzeko, eta gutxi mahai gainean dagoena.

Nor zen Jon Mirande argitu asmoz antolatutako hitzaldian, zalantza gehiago sortu ote zituen beste kontu bat da.

Zer egin Jon Miranderekin? galderari erantzunez, hona bigarren mahai inguruaren kronika